ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 13.10.21

13/10/2021


iRogo ni Veidewavi ni Mate
Ena 7 na siga sa oti e 163 na kisi ena iWasewase e Loma, 211 na kisi ena Yasayasavakara ka 17 na kisi ena Tokalau. Mai na iwiliwili taucoko ni kisi ena noda vanua, e 71 na pasede ena iWasewase e Loma, 27 na pasede ena Yasayasavakara ka 2 na pasede na  Tokalau.

Mai na iotioti ni irogo, e 63 na kisi vou e vakadeitaki ena ika12 ni Okotova 2021 ka 50 na kisi vou vakadeitaki ena 24 na aua sa oti me yacova mai na 8  ena mataka nikua.

Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga sa oti, e rauta ni 44 na iwiliwili ni kisi ena dua na siga, qo ni cakacakataki mai na ika8 ni Okotova 2021.
 
Na vatavata ni veidewavi ni mate ena noda vanua vakaiwasewase e dusia ni sa lutu tiko na iwiliwili dina mada ga ni sa dolavi na iyalanivanua vakatabui e Lami i Nausori ena ika17 ni Seviteba 2021. Na kena ikuri, na veidewavi ni mate vakamacawa mai na Yasayasavakara e tautauvata ni dua na ikatolu ni iwiliwili ena iWasewase e Loma, e vakadeitaka ni tautauvata tiko na tubu ni wiliwili.

Lewenivanua era vakaleqai ena COVID-19:
Na vatavata qo e vakaraitaka na iwiliwili ni kisi ni leqa ena dua na macawa ni vakatautauvatataki kei na 1000 na lewenivanua mai na veiwasewase me tekivu mai na ikarua ni gauna e veidewavi kina na matetaka ena Evereli ni 2021. Ni raici vakarabailevu na iyaloyalo ni leqa ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara e sa vakaraitaka ni sa lutu na iwiliwili leqa. Na duidui ni kisi ni leqa ena veimacawa ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara sa via tautauvata e vakaraitaka vakamatata na duidui ni iwiliwili ni cula, ivakarau ni tatarovi mai na COVID kei na duidui ni iwiliwili ni lewenivanua.

Sa vakadeitaki tale e 10 na kisi ni leqa ena COVID-19 mai na ika7 ni Jiulai ina ika12 ni Okotova 2021. Na leqa kece qo era kisi ena iWasewase e Loma. Ni vakadikevi na nodratou leqa na 10 lewenivanua qo, ratou yabaki 48 - 84 e 60 na pasede (iwiliwili=6) ratou marama, 90 na pasede (iwiliwili=9) ratou curu ena Valenibulalevu e Suva ka ratou leqa ena gauna ratou curu tiko kina, 10 na pasede (iwiliwili=1) e leqa ga e vale. E 80 na pasede (iwiliwili=8) ni leqa qo ratou sebera ni cula ka 20 na pasede (iwiliwili=2) rau sa cula oti ena imatai ni cula. Sa kena ibalebale ni sega ni dua vei ratou na lewenivanua e leqa sa cula vakarua se sa taucoko na nona taqomaki. E 9 vei ratou na leqa e ripotetaki ena Jiulai e bera baleta ni bera na soli ni ivola vakadinadina ni leqa.
 
Sa 663 taucoko na leqa mai na COVID-19 e Viti. E 661 na lewenivanua era leqa me tekivu ena Evereli ni yabaki qo. E yaga moni kila ni ratou gadreva na timi ni vakadidike vakavuniwai me na qaravi ena loma ni 4 na siga na vaqaqai, vakadeitaki kei na kacivaki ni kisi era sa leqa me qai cakacakataki kina na ivakatautauvata ni leqa ena loma ni 7 na siga. Qo ena yavutaki mai na tikinisiga ni leqa me rawa ni vukea me taucoko na itukutuku sa sokumuni nibera ni kaburaki.  Ena ika10 ni Okotova, ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e rauta ni 0.1 na leqa ena COVID-19 ena dua na siga. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga e saiva na leqa ena COVID-19 ena iWasewase e Loma ka 0.1 ena Yasayasavakara.
 
E 537 tale ga na tauvi COVID-19 era sa leqa mai na tauvimate bibi sa tauvi ira rawa tiko; qo era sega ni oka mera leqa ena COVID-19.
 
Lewenivanua era curu e Valenibula
Na lutu ni iwiliwili ni kisivou era curu e valenibula kei na iwiliwili taucoko ni tauvi COVID-19 era curu tiko ena veivalenibula ena noda vanua e dei tu ga, vakakina na lutu ni iwiliwili ni leqa. Dina mada ga ni sa dola na iyalanivanua vakatabui e Lami-Nausori ena veimama ni vula o Seviteba, na iwiliwili ni curu e Valenibula sa lutu tiko ga ka vakaraitaka ni sa mana tiko na ituvatuva ni tataqomaki mai na COVID-19, na duidui ni wiliwili ni lewenivanua kei na duidui ni wiliwili ni cula.
 
Vakadidiketaki ni Sabolo
E 1,372 na sabolo e vakadidiketaki ena ika12 ni Okotova, 2021. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e 1,011 na sabolo e vakadidiketaki mai na 1,000 na lewenivanua.

Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga e rauta ni 4.6 na pasede ni kisi vakadeitaki, sa lutu na iwiliwili, ka se lailai tiko mai na vakatutu ni WHO oya me 5 na pasede. Sa vakaraitaki tiko ena vatavata vakarautaki na tauri ni sabolo ena volau ni vakadidike. Sa lutu tiko iwiliwili ni kisi vou ena veisiga. E dina ni tomani tiko ga na vakadikevi ni sabolo ena veivanua e veidewavi kina vakalevu na mate, e lutu tiko ga na iwiliwili ni kisi vakadeitaki. Qo e vakaraitaka ni sa lewai tiko vakamatau na mate dewa tawakilai e Viti ena iwalwale ni kena sogoti ka tarovi kei na tomani ni tataqomaki vakaitikotiko. Ena vuki yadravi na iwiliwili me vakatakilai na ituvaki ni mate.
 
Veika me baleta na matetaka
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, sa 46 na kisi vou ena dua na siga se 52 na kisi mai na 1 na milioni na lewenivanua ena dua na siga. Me vaka sa kacivaka na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Bula, ni na sega ni vakayagataki na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me vakaraitaka na veidewavi ni mate. Sa wanonova matua tiko na Tabacakacaka ni Bula na veidewavi totolo ni mate ena kisi vakadeitaki ena veisiga, na curu e valenibula kei na leqa mai na COVID. Sa dikevi ni sa lutu tiko ga na ivakatakilakila kece ni veidewavi ni matetaka ena noda vanua.
 
Me vaka ni lutu tiko na iwiliwili ni sabolo e vakadikevi, na ivakarau ni vakadikevi ni sabolo ena noda vanua se sivita tiko ga na ivakarau eratou vakatututaka na WHO. Oya na 4 mai na 1,000 na lewenivanua ena dua na macawa (se 3,500 vakacaca na sabolo e vakadikevi ena dua na macawa). Sa na veisautaki na ituvatuva ni tauri sabolo ena veitikotiko kevaka e tubu tiko ga na iwiliwili ni tauvimate bibi ka volekata yani na itagede ni kena rawa ni tarovi na matetaka.

Na iyaloyalo taucoko ni tukutuku ena kisi vakadeitaki, na curu e valenibula kei na leqa e vakaraitaka tiko ni sa mana tiko na noda sasaga me tarovi na COVID-19. Qo ni sa lailai tiko na veidewavi ni mate ena Yasayasavakara ka lailai tale ga na tubu ni wiliwili ni vakatautauvatataki kei na iWasewase e loma. 
 
iVakasala raraba: 
Ena dede na veidewavi ni COVID-19 e Viti
Sa na yadrava na Tabacakacaka ni Bula na veidewavi ni COVID-19 ka me qaravi na kisi ke sa sivia na iwiliwili. E namaki ena dua na gauna lekaleka qo me levu na mate dewa tawakilai ena veiyasai Viti ka na sega ni toboka rawa na ituvatuva ni yeiqaravi ena veitikotiko. Ena kilai ga ni sa levu na iwiliwili. Dina ga ni sega ni dua na kisi e ripotetaki, e sega ni kena ibalebale ni sa yali na manumanu ni mate, e kena ibalebale ga ni sa tarovi na veidewavi ni mate.  Me ikuri ni veiqaravi ena veitikotiko, e dua na tikina bibi sa ikoya na veisautaki ni ituvatuva ni tataqomaki ni Tabacakacaka ni Bula.

Dina ga ni sa vakatarai eso na vakatatabu, ni sa vakamasuti na lewenivanua, ni walewale ni tataqomaki mai na COVID, vakasoqonivata kei na talairawarawa e usutu tiko ga ni kena tarovi na veidewavi ni mate kei na gagadre me vakatabui na veitosoyaki.

Sa lutu na iwiliwili ni kisi, curu e valenibula, tauvimate bibi kei na leqa ka sa dodonu meda qaqarauni ka yalodei.

Na Dikevi ni Mate ena Veiyanuyanu
Na ivakatakilakila ni veidewavi ni mate ena veiyanuyanu sa vakaraitaka tiko ni sa tarovi tiko na veidewavi ni mate. Na ituvatuva ni veivakararamataki ena veitikotiko e Malolo kei Yasawa ena tomani tale me 10 na siga. Era vakaitavi tiko na vakailesilesi mai na veitabana vakamatanitu ena sasaga me tarovi na dewa ni mate kei na veicula. Na Tabacakacaka ni Bula sa dikeva tale tiko eso na veiyanuyanu era voleka ena veiyanuyanu e vakadeitaki kina na COVID-19. Me yacova mai na gauna qo, e sega ni dua na ripote ni kena sa dewa na mate.

iTuvatuva ni veisukayaki ina itikotiko tudei ena noda vanua
Na itukutuku e kacivaki ena vakananumi ni siga ni tugalala ni noda matanitu ena Sigatabu e vakaraitaka e 2 na veisau lelevu ena ituvatuva ni veisukayaki ina itikotiko tudei mai Viti Levu i Vanua levu.
1.     Sa vakalailaitaki me 7 na siga na gauna ni korotini.
 2.     Sa na vakalevutaki na korotini ga e vale.
Mo ni nanuma ni kena ibalebale qo ni se tiko ga na ituvatuva ni korotini me na vakamuri. Ena kena vakatovolei na ituvatuva ni korotini ena gadrevi vei kemuni na lewenivanua me tiko na nomuni ivolatara ni lesu ina nomuni itikotiko tudei (repatriation pass). Ena gadrevi kina mo ni na volayaca kece na via lesu ina nomuni itikotiko tudei ka me na tiko e dua na nomuni Reference Number ni lesu ina nomuni itikotiko tudei. O ira era gadreva me ra lesu ina nodra itikotiko tudei, era sa volayaca oti ena *163#, na iVolamata ni MCTTT kei na imeli na: domesticrepat@mcttt.gov.fj. E dodonu me dua rawa na nomuni ivolatara nibera ni oni voli tikite mo ni vodo waqa se waqavuka. Na ivolatara kece sa na qarava na Turaga Talai ena Wasewase e Loma kei na Wasewase na Tokalau. Ke tiko na lomatarotaro ni qirita na 158, na 3475190 ka na dola tiko ena 8 ena mataka me yacova na 9 ena bogi ena veisiga se ni imeli mai na ccdrepat@gmail.com se covidpassmoh@gmail.com.
Vinaka.