ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 23.10.21

iRogo ni Veidewavi ni mate:
Mai na irogo sa oti, e 68 na kisi vou vakadeitaki, 21 e vakadeitaki ena ika21 Okotova 2021 ka 47 ena 24 na aua sa oti me yacova mai na 8 ena mataka nikua.
 
E vakatakilai ena vatavata qo na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me tekivu ena ena ikarua ni gauna e veidewavi kina ena Evereli ni yabaki qo 2021. Ni dikevi taucoko ena ikarua ni gauna e veidewavi kina matetaka, sa 51,907 na kisi vakadeitaki, e 71 na pasede ni levu taucoko ni kisi ena iWasewase e Loma, 27 na pasede mai na Yasayasavakara ka 2 na pasede mai na iWasewase na Tokalau kei na Vualiku.
 
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga sa oti ena noda Vanua, e rauta ni 43 na iwiliwili ni kisi ena dua na siga, qo ni cakacakataki mai na ika18 ni Okotova 2021.
 
Lewenivanua era vakaleqai:
E 10 na kisi ni leqa ena COVID-19 e ripotetaki mai ena ika2 ni Okosita ina ika20 ni Okotova 2021. E 9 na kisi ni leqa mai na Yasayasavakara, 1 ena iWasewase e Loma. Ni dikevi na 10 na kisi ni leqa qo era yabaki 45 ina 92, 56 na pasede (iwiliwili-6) era turaga, ratou leqa taucoko e vale se na gauna ratou cicivaki kina e Valenibula ka 67 na pasede (iwiliwili-6) vei ratou na leqa qo sebera ni cula, na vo ni 33 na pasede (iwliwili-4) ratou sa cula oti ena imatai ni cula. Sa kena ibalebale ni sega ni dua e leqa, sa cula oti vakarua se sa taucoko na nona taqomaki. E 9 vei ratou na leqa qo e ripotetaki mai ena Okosita, qai mai kacivaki nikua ni bera na soli ni vola vakadinadina ni leqa. 

E 12 tale ga era sa leqa ena COVID-19. Ia, era leqa ga ena tauvimate bibi sa tauvi ira tiko. Sa 673 na iwiliwili ni lewenivanua era leqa ena COVID-19 e Viti, ka 671 era leqa me tekivu ena Evereli ni yabaki qo. E yaga moni kila ni ratou gadreva na timi ni vakadidike vakavuniwai me na qaravi ena loma ni 4 na siga na vaqaqai, vakadeitaki kei na kacivaki ni kisi era sa leqa me qai cakacakataki kina na ivakatautauvata ni leqa ena loma ni 7 na siga. Qo ena yavutaki mai na tikinisiga ni leqa me rawa ni vukea me taucoko na itukutuku sa sokumuni nibera ni kaburaki.  Ena ika16 ni Okotova, ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e rauta ni 1.1 na leqa ena COVID-19 ena dua na siga. Ni vakatautauvataki ena 7 na siga e rauta ni 0.1 na leqa ena iWasewase e loma ka 0.1 ena Yasayasavakara.
 
E 559 tale ga na tauvi COVID-19 era sa leqa mai na tauvimate bibi sa tauvi ira rawa tiko; qo era sega ni oka mera leqa ena COVID-19.
 
Veika me baleta na matetaka:
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, sa 40 na kisi vou ena dua na siga se 45 na kisi mai na 1 na milioni na lewenivanua ena dua na siga. Me vaka sa kacivaka na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Bula, ni na sega ni vakayagataki na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me vakaraitaka na veidewavi ni mate. Sa wanonova matua tiko na Tabacakacaka ni Bula na veidewavi totolo ni mate ena kisi vakadeitaki ena veisiga, na curu e valenibula kei na leqa mai na COVID. Sa dikevi ni sa lutu tiko ga na ivakatakilakila kece ni veidewavi ni matetaka ena noda vanua.
 
Me vaka ni lutu tiko na iwiliwili ni sabolo e vakadikevi, na ivakarau ni vakadikevi ni sabolo ena noda vanua se sivita tiko ga na ivakarau eratou vakatututaka na WHO. Oya na 4 mai na 1,000 na lewenivanua ena dua na macawa (se 3,500 vakacaca na sabolo e vakadikevi ena dua na macawa). Sa na veisautaki na ituvatuva ni tauri sabolo vei ira na tauvimate bibi kei ira sa vakadeitaki vei ira na mate ena veitikotiko kevaka e volekata yani na iwiliwili kei na itagede ni kena rawa ni tarovi na matetaka.
 
iVakasala raraba:
Veitosoyaki i vanuatani
Mai na ika11 ni Noveba ina imatai ni Tiseba 2021, era na vakatarai ga me ra gole mai ena noda vanua o ira era sa cula vakarua. Qo o ira na saravanua era vakaivolatara (permit holders), lewenivanua era vakaivolatara ni noda vanua (Fijian passport holders) kei ira na vakaitikotiko tudei e Viti. Era na korotini me 3 na siga ena Fiji Managed Quarantine Facility ka na tauri na nodra sabolo (RT-PCR) nibera na 72 na aua ni nodra biubiu mai kei na nodra yaco mai ena noda vanua. Me vakatekivu mai na imatai ni Tiseba 2021, sa na vakatarai mera gole mai na saravanua era sa cula vakarua mai na veimatanitu veiwekani (travel partner countries), ia ena lekaleka toka na gauna ni nodra korotini.
 
Na Tabacakacaka ni Bula sa qarava tiko na iotioti ni tagede ni:

 
Dina mada ga ni sa tubu na iwiliwili ni lewenivanua era sa cula, ena tiko ga eso era na tauvimate ena matetaka qo. E dua na ikatolu ni noda lewenivanua era yabaki 18 lako sobu. E vuqa vei ira era se bera ni cula. Na itabaqase era sa tauvimate dede toka mai, dina mada ga ni ra sa cula oti, e sega ni kaukaua na sotia ni yagodra mevakataki ira na itabagone se o ira na uabula. E ririkotaki tale ga ni na tiko eso na lewenivanua era sebera ni cula ena noda itikotiko ka ra sebera tale ga ni tauvimate. Era na sega ni taqomaki vakavinaka mai na mate qo ka okati kina na itabaqase kei ira sa tauvimate toka mai vakabalavu. Ena veika oqo, na veidewavi tale ni matetaka kei na tubu ni wiliwili ena bolea na igu ni veiqaravi vei ira na tauvimate bibi. Sa vuki railesuvi tiko na ivakarau ni veiqaravi ni Tabacakacaka ni Bula me rawa ni vukea na Tabacakacaka ena tarovi ni veidewavi ni mate ena veigauna maimuri.
 
Na usutu ni kena levei na vakatatabu se vakatabui vakadua ni veilakoyaki, oya na nomuni qaqarauni na lewenivanua ena gauna ni sa marautaka tiko kina na nomuni galala. Ni sa vakamasuti na lewenivanua ni icula kei na vakatatabu e gadrevi me vukei keda ena noda bula veimaliwai kei na rawaka vakailavo,  ia e dodonu me vakamuri na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID ka mo ni vakuai kemuni mai na vanua veiosoosoti.
 
Na berabera ni veidewavi ni mate ena veitikotiko kei na rawati ni tarovi ni veidewavi ni mate sa na vinaka sara, qo ni sa na lewe levu era cula ka muria na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID. Ni da vakayacora oqo, eda sega ni taqomaki keda ga, eda taqomaki ira eda tiko veitikivi, vakabibi o ira na tauvimate rawarawa, o ira e sega ni se dodonu me ra cula kei ira era se bera ni cula.
 
Na cula vakatolu kei na icula ni vakaukaua
Sa vakatututaka na Strategic Advisory Group of Experts on Immunization (SAGE) ni na yaga me cula vakatolu o ira e malumalumu na sotia ni yagodra. E dodonu me ra cula ena icula mai na WHO EUL COVID-19 me tiki ni tataqomaki me vaka ni o ira qo ena berabera na nodra taqomaki mai na icula ka ra ririkotaki vakalevu ni na rawa ni bibi na nodra tauvi COVID-19. Na Tabacakacaka ni Bula ena culai ira vakatolu o ira oqo.
 
Sa tuvai tiko na ivakaukaua ni cula vei ira sa sivia na yabaki 60, ira sa sivia na yabaki 18 era sa tauvimate tiko ka ririkotaki vakalevu vei ira na COVID-19 kei ira na sivia na yabaki 18 era cakacaka tiko ena veivanua e ririkotaki vakalevu.
 
Vakarautaki ni vanua ni cakacaka me taqomaki mai na COVID
Sa veivakasalataki na Tabacakacaka ni Bula vei ira na veibisinisi kei na veivalenivolavola me tomani, vakavinakataki, vaqaqacotaki na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID. Ni sa vakananumi tale ga ni bibi na kena sagai me cagicagi ka me ceguvi na cagi bulabula me vukea na tataqomaki mai na COVID. E levu na vakadidike vakasaenisi e vakaraitaka ke cagicagi ka vinaka na ituvaki ni cagi e valenivolavola, ena vukea vakalevu na tataqomaki mai na COVID. Na vakawainimatetaki ni vanua e tarai vakalevu e vakatikina ga na nona tarova na veidewavi ni SARS COV 2.
  
Me vakayagataki vakalevu na iwali tu vakarawarawa me vaka na dolavi ni katubaleka, katuba kei na icurucuru ni cagi (vents) ena gauna e rawa kina (ke sega ni ririkotaki vakalevu), se na kena iyaya me vaka na irinicagi se sala ni cagi (ducts) se me taurivaki ruarua. Me kilai na vanua e valenivolavola e sega kina na cagi ka me cakacakataki na kena sagai me cagicagi. Me vakayagataki na misini e tiko kina na High Efficiency Particulate Air (HEPA) ni vakasavasavataka na cagi ena vanua osooso ka sega ni cagicagi. Ena vale e tiko kina na misini ni vakatakata, vakacagina kei na vakabatabata (Heating, Ventilation, Air conditioning) e ka bibi me:

 
Vinaka.