ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 05.05.21

05/05/2021


Ni bula Vinaka. 

Nikua, e sa vakadeitaki  tiko e va na kisi vou ni COVID-19 ni dikevi oti e 2065 na sabolo, . E rua rau tagavi ena vanua ni korotini – e rau lewe ni mataivalu ka rau suka mai na veitaqomaki mai Golan Heights. Na kena matailalai ena qai vakamacalataka yani o Vuniwai Aalisha.

E rua tale erau dewa ga ena veimaliwai raraba. Dua e sa  via bibi sara tiko – kau na gadreva meu na serelaka mada yani vaka matailalai.


Na ika125 ni kisi na turaga e yabaki 53 ka curu e valenibula e Lautoka ena ika19 ni Epereli 2021 me lai sele. A qaravi vakavinaka na veisele. Ia, ena ika28 ni Epereli, sa tekivu lamata mai vua na ivakatakilakila ni sa bolei na nona sala ni cagi kei na icegu.   

Ena ika29 ni Epereli, a dikevi koya na vuniwai yabaki 25  ka ika120 ni kisi. A kerea vakarua vua o vuniwai me vakatovolei ena mate ni COVID-19 ia a sega ni vakadonua ena gauna ruarua qori. Mani lamata mai vei vuniwai na vakatakilakila ni mate ena matai ni Me, ka qai vakadeitaki ena noa ni sa tiko vua na mate. 

Ena ika2 ni Me, o vuniwai yabaki 30 ka ika121 ni kisi a qarava na tauvimate vata oya. Sa kilai tiko ni o Vuniwai kisi 121 qo, a dikevi  ena ika26 ni Epereli, ka galala mai na mate. Ia mani basika vua e nanoa na manumanu ni mate, ena nodra vaqarai mai o ira era sema kina kisi 120, ka sa  macala mai na vakadidike ni wale tikoga qo na kena laurai vua.  

Ena mataka nikua, sa tekivu siro na ituvaki ni nona bula na tauvimate qo. Mani kau ina intensive care unit, me dikevi ke tiko vua na manumanu ni mate. Ena va na auwa sa oti, sa vakadeitaki mai  ni tiko dina vua na COVID-19. Keitou na veitalanoa taumada kei iratou nona vuvale nibera ni kacivaki raraba na kena itukutuku. Na balavu ni gauna a takavi koya tiko kina na mate, kei na totolo ni lutu ni ituvaki ni nona bula, e tukuna ni sa tiko makawa vua na mate. Keitou siqema ni turaga  qo, na kisi 125, a vakadewā vei rau na vuniwai na mate, ka sega ni vaka eda nanuma taumada.

Keitou  sega ni kilai na vanua a takavi koya mai kina na manumanu somidi ni matetaka. E rawa ni tauvi ga e Valenibula, rawa tale ga ni tauvi koya mai tuba. Na neitou rai, e rawa ni dua ga vei rau na vanua, e tauvi koya mai kina na matetaka. 

Ni raici vakaiwiliwili na kisi bibi vaqo, - sa dua na ririko levu e basika baleta na mataqali kisi vaqo sa rawa ni tete raraba.  Ni raici yani vakarabailevu, e tukuna vei keitou ni se levu tale na kisi ni matetaka era maliwai keda tiko. Sa basai keda nikua e dua na gauna bolebole, ni railesuvi na imatai ni kisi, ena vula o Maji ni yabaki sa oti. Ia sa vakacagau voli mai na vakavakarau mai na gauna kece qori. Na vakavakarau ena veivula eda sa sivita , sa vakadavora e dua na iwalewale me solevaka na Matanitu, e dua na ituvatuva me veibonoti totolo.

Na imatai, na sogoti ni kisi era kilai ena iyalava ga ni Valenibula e Lautoka. Era sa viribaita na valenibula na liganiwau ni matanitu ena dua na gauna lekaleka sa oti me tarova na kena kama na veigasau ni dewa ni mate mai na valenibula e Lautoka.– ena gauna qo, sa  vanua vakatabui , me sa qaravi vakatabakidua ga kina na kisi ni matetaka na COVID 19.

E sivia ni 400 na tauvimate, Vuniwai, nasi kei ira na vakailesilesi era vakadikevi vakatikitikitaki se korotinitaki vakavinaka e loma ga ni Valenibula,  me yacova ni sa matata mai o ira era sema kei ira era sega ni sema ina kisi qo. Era sa kacivi lesu mai Valenibula o ira era sa biuta na Valenibula. Era sa viribaita na Mataivalu kei na Ovisa na lomanibai ni Valenibula, ka yadravi matua na veicuruyaki e Valenibula.

Sa sogo na veiqaravi ni Valenibula e Lautoka vei ira na lewenivanua, na veiqaravi kece vakavuniwai, era sa na qaravi ena valenibula e Nadi, Ba, kei Sigatoka, wili tale ga kina na Valenibula na Punjas kei Kamikamica e Lautoka. Sa tekivu yavalati qo na veigacagaca ni veiqaravi ni Matanitu, ena vuku ni sasaga ni kena dolavi tiko na vakayagataki ni veiqaravi bibi e gadrevi vei ira na lewenivanua. Sa dola tiko na iyala ni vanua vakatabui vei ira era gadreva na veivuke vakavalenibula mevaka sa kacivaki taumada.

•    Sa conaki ena idavodavo kei na icegucegu e so na rumu, vakatokai me ICU ena valenibula mai Lautoka; qoka  ena nanamaki ni na rawa ni tubu na iwiliwili ni tauvimate kei ira era tauvimate bibi.

•    Era sa na cakacaka ka vakaitikotiko ga e valenibula na kena vakailesilesi ni se tomani tiko ga na vakasaqaqara. E tadre tiko ena gauna qo na veiqaravi e valenibula mevaka niratou se vakatikitikitaki tiko na isema ni vuvale vei rau na vuniwai. Sa bibi vei ira na veiqaravi ena gauna qo na nodra kidava na veika e yaco tiko kei na kena tokari na isulu ni tataqomaki mai na mate. Era na vakadikevi vakawasoma na vakailesilesi, ka vakarautaki tale ga na kakana kei na vanua ni moce okati kina na veika kece era gadreva.
 
•    E namaki mena sega ni yala ga e Valenibula na vakadidike qo, ena qaravi raraba sara ga o Lautoka.

Sa tekivu vaqaqacotaki raraba na veiwekani vaka valenibula me sasabai kina na Komiti ni KOVIDI, me rawa ni qaravi kina na tauvimate mai na valenibula e Lautoka.

E basika e dua tale na kisi mai Narere, qo e dua na yabaki 27. A tekivu na nona korotinitaki ena ika28 ni Evereli 2021 me vaka ni okoya na isema ni mate mai Makoi. Ena veivaqaqai a qaravi, e vakadeitaki ni a tiko okoya ena dua na soqo ni vuvale ena ika17 ni Evereli, rau mani veitaratara vakavoleka kei na kisi mai Makoi.

Sa vakadeitaki ena mataka nikua ni sa tauvi koya tiko na COVID 19, sa matata tale ga ena itukutuku ni rairai a vakabasikata na soqo vakavuvale qo e 3 na kisi duidui. E rawa nida okata me soqo ni vuvale lailai ga, ia ena rawa ni vakabasikata  na leqa levu me basai Viti ke sega nida tataqomaki. Qo na vuni kena basika na imatai ni kisi ena dua na soqo lailai ni vuvale ka ra basika mai kina e vica tale na matavuvale. Oya gona na ririko nida vakabecabeca na ka lalai. Sa lai vakavuna me vakatabui kina na vakasoqonivata ena veivanua kece e Viti.

Era sa korotinitaki tale ga na lewe ni nona vuvale mai na ika29 ni Evereli- sa vakadeitaki ni sa sega tale ga ni tiko vei ratou na mate na COVID-19.

E sa vaqaqai tiko na nodra veitosoyaki ni bera nira korotini, ia e kani rarawa ni marama qo a sega ni tiko na careFIJI app ena nona talevoni, sa vakanuinui  ga ina  vakasaqaqara dina.  Kevaka me a tiko ena nona talevoni veikauyaki na careFIJIapp ke a totolo sara na vaqaqara.  Sa tete na kena vakayagataki na careFIJIapp ena noda Viti, sa rauta ni 250, 000 erà sa vakayagataka, vakavinavinaka vei kemuni kece oni sa taura na ikalawa ni maroroi bula qo.  Ena sega ni cegu na veivakasalataki ni gadrevi meda vakayagataka na app qo me yacova ni sivi na 600, 000 - na iwiliwili ni talevoni veikauyaki(smart phone) e Viti.

Sa ciqomi na macala ni vakadidike mai na Microbiological Diagnostic Unit (MDU) ena Peter Doherty Institute e Malevani ena kena sagai me semati na imatai ni kisi ni COVID-19 kei na kena mai Ra.  Sa vakadeitaki ni manumanu somidi ni mate a kune vua, e tautauvata vinaka kei na B1.617 koya e kune tiko mai Idia ena gauna qo.  Ia ni se sega tiko ni vakadeitaki na kena veitauvi mai vua edua ina dua tale, sa kilai nira semati kece na kisi qo ina iyala ni vanua ena korotini.  E itukutuku marautaki ni rawa ni semati na vanua e vu kina, ke sega ni semati e vakaraitaka ni sa so tale na iwalewale ni kena dewa ena noda veitikotiko.  E sa levu tale na kisi e sema vei koya qo ia e se sega tiko ni kunei.

E tolu na kisi e sega ni kilai tiko na vanua ratou  vu mai kina ena gauna qo, kisi 116-na kena ikarua na turaga ni Ra ka semati e Malevani, kisi 120 na kisi vou sa ikoya na Vuniwai yabaki 25 ena valenibula e Lautoka.  Me vaka sa vakamacalataki oti e nanumi ni a vakadewataka vua na mate okoya na tauvimate. 

Ena rarama ni kisi bibi mai na valenibula mai Lautoka, e sa vakatututaka na Tabacakacaka me dei toka mada ga na sogoti ni iyalanivanua vakatabui. Era takosotaki tiko ga ena veiyala ni vanua vakatabui na kakana, waiwai ni lori, iyaya mera vakau e vanuatani kei na iyaya eso vakavalenibula.

Vei kemuni na lewei Viti, au sega ni cavuta wale na vosa qo “ivalu”. Ena gauna qo, eda sa valu tiko kei na manumanu somidi ni mate ka sa toso na nodra veiqaravi na iyatu e liu ni veiqaravi ena Valenibula e Lautoka.

Qo e sa na dua na veivakatovolei levu ena noda ituvatuva vakavalenibula – eda na vakatovolei kece kina. Ena rawa ni vakayalia na bula, sa gadrevi na nodra cakacaka vata na lewei Viti. E sega ni loloma qai rui rerevaki na manumanu ni mate qo. Mai na dua ga na kisi ena noda itikotiko, e rawa ni caca vakabuka ena noda vanua. Kevaka e dua sa tiko vua na mate qai sega ni kilai, e sa na tiko na ririko vei keda yadua vaka kina na noda vanua. Ia ke sa mani tukutuku mai o koya e tauvimate, sa na rawa ni vakabulai, ena maroroi vaka kina na noda vanua. Ni wali totolo na mate, ena veivuke ena kena tarovi na tete ni manumanu ni mate me kua nida qai vukibera me sagai na kena tarovi.

Au vakabauta ni sa tiko na noda loloma vei koya na tauvimate kei na nona vuvale, sa tiko tale ga na loloma vei ratou na vakailesilesi era cakacaka ka tiko ena Valenibula e Lautoka. E sa rabailevu na nodra veiqaravi na noqu ilawalawa vakacakacaka ena sasaga ni kena tarovi na dewa ni mate. Me vaka era sa vakaraitaka oti na noda Paraiminisita, nira gadreva na noda yalo loloma kei na yalo ni vakavinavinaka na iyatueliu ni veiqaravi  –– era gadreva na noda rokova na vakadidike vakadaunivuku ka vakatautaki tiko kina na veiqaravi. Na vakavinavinaka levu o rawa ni o vakaraitaka, oya na nomu muria ga na ivakaro ni kena taqomaki na bula. Meda solevaka vata.

Vinaka