ITAUKEI - NODRA I TUKUTUKU O MINISTER HON. MOSESE BULITAVU ENA DOLA NI BOSE NI KOMITI NI YAUBULA

Ni tiko na iTaukei ni iyau bula mai na 14 na Yasana ena noda Viti kei Rotuma,
Ni tiko na iVakalesilesi ni Qarava na Yaubula ena noda veiyasana
Ni tiko na Mata mai na veitabana vakamatanitu
Vulagi sureti, Turaga kei na Marama —
Ni sa bula vinaka.

Au doka vakalevu na noqu mai tiko maliwai kemuni ena dola ni bose n iTaukei ni Yaubula qo 2025. E bibi na vatavata ni boseka oqo ni tara sara ga na uto ni noda bula na itaukei na keda ikanakana na iqoliqoli kei na yaubula ka idivi tu ni noda bula sautu vakavanua.

Moni kila, ni tauyavu na National Resource Owners Committee (NROC) ena Wase 8(1) ni Environment Management Act ni yabaki 2005. Oqo e dua na matabose bibi dau vakasala ena National Environment Council me baleta na veika e tara vakadodonu na noda iyaubula — ka levu vei ira oqo e nodra ivurevure ni bula na noda vei koro, ka tara cake na bula ni vuvale na veiwekani kei na vanua raraba.

E yavutaki na Matabose oqo ena yavu ni dodonu n iTaukei ena yavu ni dodonu n iTaukei me vaka e vakadeitaki ena United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, na ILO Convention 169, kei na Convention on Biological Diversity (CBD). Na vatavata oqo e doka na dodonu ni iTaukei, ena kena soli na galala moni lewa matau na vakayagataki ni nomuni iyaubula.

E Viti, e vakaraitaka na Yavu ni vakavulewa ni 2013 ni dodonu na lewenivanua kece me ra bula ena dua na vanua savasava ka bulabula vinaka. E vakadeitaka tale ga na Lawatu ni Tabacakacaka iTaukei, ka raici kina na tiko vinaka, bula sautu kei na veiliutaki matau ni iTaukei.

E vakaraitaka talega na Environment Management Act na veiwekani vakayalo kei na e semati keda na iTaukei kei na keda qele, qoliqoli, yavu tabu, kei na iyaubula tale eso oka kina na keda icavuti vakavanua se na keda ika, kau se na manumanu.

Na NROC e sega ni dua wale ga na komiti — e dua na itosotoso, dua na igu ni sasaga, oni domodra ni iTaukei ni iyaubula. E soqoni vata kina na mata ni yaubula mai na 14 na yasana, o ira na kena dau ena Maroroi ni Yaubula, o ira na mata main a vei tabana bibi ni matanitu, kena veisoqosoqo ni Yaubula ena taudaku ni matanitu.

Eda soqoni tiko edaidai ena dua ga na inaki e bibi:
Me da veitalanoa, navuca, vulica, vakauqeti, ka taura matua na na lewa dodonu kei na lewaimatau ni noda iyaubula— me vaka tataunaki taumada vei rau na Vuda, “wereca ka vakatawa. “

Me'u wasea vakalekaleka na noda inaki:
1.  Me dolavi raraba na kena vakadeuci na maroroi kei na lewai matau ni noda iyaubula — vakabibi ena yasana kei na vei koro.
2.  Me taraicake na kila-ka ni iTaukei ni iyaubula me baleta na lawa kei na vakatulewa e tara vakadodonu na keda qele kei na qoliqoli.
3.  Mera vakauqeti na lewenivanua, rogoci na domodra ena kena vakatulewataki  na nodra iyaubula.
4.  Me liaci ka dokai ni tiko na itavi —ena kena maroroi ni veikau, uciwai, cakau, kei na veika bula kece.
5.  Veikararamataki me baleta na lawa e vauca na iyaubula, kei na tuvatuva ni matanitu e maroroya.
6.  Veidusimaki matau kei na matanitu ena kena yadravi, ilovi, kei na iwali ni bolebole e tara na vanua kei ira na lewenivanua.

Me rawati na ka oqo, e dodonu me da vakarogoci ka veitabana veitacini— ka ra okati kina na (Tabacakacaka ni Yaubula) Ministry of Environment and Climate Change, na (Tabacakacaka iTaukei) Ministry of iTaukei Affairs, na (Matabose ni Qele Maroroi iTaukei) iTaukei Land Trust Board, (Tabana ni Qoliqoli kei na Foresi) Ministry of Fisheries and Forestry, (Tabana ni Qele) Lands, Mineral Resources, (Tabana ni Teitei) Agriculture, kei na Waterways.

E talei talega na veiwekani kei ira na tabana ni civil society kei na vei Univesiti eso — ka ra okati kina o ira na NGOs me vaka na Blue Prosperity Fiji, Worldwide Fund for Nature, Conservation International, Wildlife Conservation Society, Nature Fiji Mareqeti Viti; kei na USP kei na FNU ka ra vakavurea na veisemati ni kilaka vakasainisi, itukutuku vakavanua, kei na rai vakaivalagi.

Turaga kei na Marama,
Na noda iyaubula e ivurevure bula vei keda ia sa dodonu me maroroi vakavuku, me tomani tiko ga na veika vinaka ena vakavurea vei keda kei ira na noda kawa era na sosomitaki keda mai.

Sa vakarau vakacagau na nomuni bose, mo ni veitalanoa, ni veiwaseitaka na nomuni vakanananu, na nomuni kauwai me rawa ni kune kina na iwalu rawa ni da maroroya vakavinaka kina na noda iyaubula me rawati na bula vinaka vei ira na noda kawa mai muri.

Me da vakadeitaka tale ni da sega wale ga ni iTaukei ni iyaubula, ia eda na lesi mai vua na Dauniveibuli Wereca tale ga ka iVakatawa — meda tu vata ena inaki ka veivakarautaki kina vei keda.

Ena vica na Mala ni Vosa oqori sa ka dokai vei yau meu mai dolava na nomuni boseka ena yabaki oqo.

Vinaka vakalevu ka me vuavuai na nomuni bose ena vukui Viti kena kena yaubula.