ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 18.10.21

Veicula
Mevaka sa kaburaki oti, sa sivia e 95 na pasede era sa cula vakadua, sa qaravi tiko qo na kena vakadeitaki ka namaki me na veisau na iwiliwili. Me veidonui kei na ituvatuva ni veivakadeitaki sa veisau nikua na iwiliwili ni lewenivanua era sa cula vakadua.

iRogo ni Veidewavi ni mate
Mai na irogo sa oti, e 146 na kisi vou e vakadeitaki. E 85 a ripotetaki ena ika16 ni Okotova 2021; 39 na kisi vou vakadeitaki ena ika17 ni Okotova 2021 kei na 22 na kisi vou vakadeitaki ena 24 na aua sa oti me yacova mai na 8 ena mataka nikua.

Na vatavata qo e vakaraitaka na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me tekivu ena ika2 ni gauna e veitauvi kina matetaka qo mai na Evereli 2021. Sa 51, 777 taucoko na kisi vakadeitaki. E 71 na pasede mai na iWasewase e Loma, 27 na pasede mai na Yasayasavakara ka 2 na pasede mai na Wasewase na Tokalau kei na Vualiku. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga sa oti, e rauta ni 43 na iwiliwili ni kisi ena dua na siga, qo ni cakacakataki mai na ika14 ni Okotova 2021.

Lewenivanua era vakaleqai:
Ni laurai vakarabailevu na vatavata ni leqa, sa lutu na iwiliwili ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara. Na duidui ni kisi ni leqa ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara sa via tautauvata kei na wiliwili ni kisi ena veisiga ka vakaraitaka na itagede ni veicula, ivakarau ni tatarovi mai na COVID kei na duidui ni iwiliwili ni lewenivanua ena dua na vanua.
E sega ni dua na leqa ena COVID-19 me ripotetaki nikua.

Sa 663 taucoko na leqa mai na COVID-19 e Viti. E 661 na lewenivanua era leqa me tekivu ena Evereli ni yabaki qo. E yaga moni kila ni ratou gadreva na timi ni vakadidike vakavuniwai me na qaravi ena loma ni 4 na siga na vaqaqai, vakadeitaki kei na kacivaki ni kisi era sa leqa me qai cakacakataki kina na ivakatautauvata ni leqa ena loma ni 7 na siga. Qo ena yavutaki mai na tikinisiga ni leqa me rawa ni vukea me taucoko na itukutuku sa sokumuni nibera ni kaburaki.  Ena ika14 ni Okotova, ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e rauta ni 0.1 na leqa ena COVID-19 ena dua na siga. E 547 tale ga na tauvi COVID-19 era sa leqa mai na tauvimate bibi sa tauvi ira rawa tiko; qo era sega ni oka mera leqa ena COVID-19.

Veika me baleta na matetaka:
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, sa 45 na kisi vou ena dua na siga se 50 na kisi mai na 1 na milioni na lewenivanua ena dua na siga. Me vaka sa kacivaka na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Bula, ni na sega ni vakayagataki na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me vakaraitaka na veidewavi ni mate. Sa wanonova matua tiko na Tabacakacaka ni Bula na veidewavi totolo ni mate ena kisi vakadeitaki ena veisiga, na curu e valenibula kei na leqa mai na COVID. Sa dikevi ni sa lutu tiko ga na ivakatakilakila kece ni veidewavi ni matetaka ena noda vanua.

Me vaka ni lutu tiko na iwiliwili ni sabolo e vakadikevi, na ivakarau ni vakadikevi ni sabolo ena noda vanua se sivita tiko ga na ivakarau eratou vakatututaka na WHO. Oya na 4 mai na 1,000 na lewenivanua ena dua na macawa (se 3,500 vakacaca na sabolo e vakadikevi ena dua na macawa). Sa na veisautaki na ituvatuva ni tauri sabolo ena veitikotiko ina itagede ni kena rawa ni tarovi na matetaka.

Na iyaloyalo taucoko ni tukutuku ena kisi vakadeitaki, na curu e valenibula kei na leqa e vakaraitaka ni sa mana tiko na noda sasaga me tarovi na COVID-19. Qo ni sa lailai tiko na veidewavi ni mate ena Yasayasavakara ka lailai tale ga na tubu ni wiliwili, ni vakatautauvatataki kei na iWasewase e loma.

Ivakasala raraba:
Irogo ni gole ina Vualiku
Sa tomani tiko na kena vakamuri na iwalewale ni veitosoyaki mai Viti Levu i Vanua Levu. Na iwalewale ni veitosoyaki e muri tiko qo, mera volayaca, soli na nodra naba kei na ivolatara mai na Tabacakacaka ni Bula. Na iwiliwili ni lewenivanua era cula ena Vualiku e 91.8 na pasede era cula vakadua ka 75.1 na pasede era sa cula vakarua. Ena tosocake na iwiliwili e vakatarai mera takoso ni sa tosocake na iwiliwili ni lewenivanua era cula. Me vakatekivu nimataka, Tusiti na ika19 ni Okotova, ena sega ni gadrevi na naba ni volayaca kei na ivolatara mai na Tabacakacaka ni Bula ena veitosoyaki mai Vanua Levu ina Wasewase e Loma. Ena vakayagataki ga ena veitosoyaki mai Viti Levu i Vanualevu me vakarawarawataka na vaqarai ni sema ni veitaratara, tauri ni sabolo ni bera na gole, vakadeitaki ni cula ka me vakamamadataka na veiqaravi vei iratou na timi mai na Vualiku. Na yavu kece qo e bibi ena tataqomaki kei na tarovi ni veidewavi ni Sars-CoV 2 ena Vualiku. Ni sa vakamasuti na lewenivanua me tauri ga na sabolo ni sa rawa na naba ni volayaca. Moni kila tale ga ni tubu na iwiliwili ni lewenivanua era cula, ena tosocake na iwiliwili mera gole ina Vualiku ka na veisau na ituvatuva mo ni dui yadrava na nomuni korotinitaki ga e vale.

Ena dolavi ni vakatatabu ena Vualiku, na Tabacakacaka ni Bula, sa veisautaka eso na ituvatuva ni veiqaravi me vukea na;
1.    Vaqaqacotaki ni ituvatuva ni korotini. Sa tiko na ituvatuva ni volayaca kei na kena soli na ivolatara me veivuke ena kena yadravi na korotini e vale kei na korotini ena vanua vakarautaki. Era na vakararamataki na lewenivanua ena iwalewale eso ni korotini ka ra na totogitaki kevaka era beca na ivakaro ni korotini.
2.    Yadravi na itikotiko ena kena vaqaqacotaki na iwalewale ni tauri sabolo me veivuke ena kena kilai ka tarovi totolo na veidewavi ni mate.
3.    Sa qaravi oti na nodra volayaca kei na vasokumuni itukutuku vei ira na tauvimate rawarawa, vakabibi ena vanua e sega ni levu kina na iwiliwili ni lewenivanua era cula;
4.    Vakavakarau ena nodra qaravi na kisi vakadeitaki kei ira na tauvimate rawarawa. Qo ena vukea na kena tuvani vakavinaka na veiqaravi.
5.    Railesuvi ka vaqaqacotaki na ituvatuva ni veiqaravi vei ira na tauvimate bibi;

Na Tabana ni Kakaburaki ni Tabacakacaka ni Bula kei na matatimi ni veitabana duidui ni veivakararamataki ena veitikotiko sa cakacakavata tiko kei ira na veiliutaki ena veitikotiko, me laurai ka vaqaqacotaki eso na iwalewale me qarava na nodra wanonovi na tauvimate rawarawa kei ira era vakila na ivakatakilakila ni COVID-19. Qo me vukei ira me totolo na nodra qaravi vakavuniwai ka solia na galala vei ira na dauniveiqaravi me qaravi ira tale eso.

E gadrevi me vakamamadataki na vakatatabu ni veilakoyaki me rawa ni vukea na bula vakailavo vakabibi ni lewe levu era se sega ni yaco ena nodra veivale me tekivu mai na Evereli ni yabaki qo. Dina ni tiko eso na veika me vakamuri ena kena sa vakamamadataki na ivakaro ni veitosoyaki, e namaki me na so na kisi vakadeitaki ena veitikotiko ena iwasewase na Vualiku baleta na nodra biubiu na lewenivanua mai Viti Levu. Na usutu ni veitosoyaki qo ni sa lewe levu ena Vualiku era sa cula baleta ni icula e itataqomaki vinaka mai na bibi ni mate kei na leqa. E namaki tiko me na ripotetaki mai eso na kisi mai na Vualiku, ia me vaka ni lewe levu era sa cula sa na tarovi kina na bibi ni mate.

Ni sa vakananumi na lewenivanua ena Vualiku, na veicula kei na tomani na kena rokovi na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID, vakuai na vanua veiosoosoti, ena rawa ni tarova na ririko ni kena veidewavi na manumanu ni mate. Na usutu ni kena levei na vakatatabu se vakatabui vakadua ni veilakoyaki, na nomuni qaqarauni na lewenivanua ena gauna ni na marautaka tiko na kena sa vakamamadataki eso na vakatatabu.

Na matetaka na COVID-19 e Viti
Ena okati vakamatetaka e dua na mate, ni sa namaki me na dede na kena veidewavi ena dua na itikotiko. Eso na mate mevaka na deqi kei na batabata sa mai dede na kena veidewavi ena noda vanua. Na veimate qo a veidewavi ena dua na itagede ena veitikotiko ka rawa ni dewava e levu na lewenivanua ni sa sivita na veika a namaki se ciqomi. Na vakadeitaki ni tagede ni COVID-19 se dikevi tiko. Ia ena vakatau ena itagede ena gadrevi kina eso tale na iwalewale ni tataqomaki. Na icula ena tarova na COVID-19 ka itatarovi vinaka mai na veimate bibi kei na leqa. Ena vanua e levu kina na iwiliwili ni lewenivanua era sa cula, na kena kilai ka yadravi na itagede e gadrevi ena sega ni vakatautaki ga ena iwiliwili ni kisi. Ena sega ni gadrevi vakalevu na veivuke kevaka era tauvimate vakaiyauyau na lewenivanua ia ka sega ni levu era curu i valenibula, vakaleqai ka sega ni vakila na Tabacakacaka ni Bula na kena revurevu. Qo na vuna ena wanonovi matua kina na iwiliwili ni kisi, pasede ni kisi vakadeitaki, curu e valenibula kei na lewenivanua era vakaleqai.

Vinaka.