ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 20.10.21

20/10/2021


iRogo ni Veidewavi ni mate:
Ena loma ni 7 na siga sa oti e 181 na kisi vakadeitaki ena iWasewase e loma, 82 mai na Yasayasavakara, 16 ena iWasewase na Tokalau ka 6 ena iWasewase na Vualiku. E rauta ni 71 na pasede  ni levu taucoko ni kisi ena iWasewase e Loma, 27 na pasede mai na Yasayasavakara ka 2 na pasede mai na iWasewase na Tokalau kei na Vualiku.
 
Mai na irogo sa oti, e 64 na kisi vou vakadeitaki; 39 na kisi vou vakadeitaki ena ika18 ni Okotova 2021 kei na 25 na kisi vou vakadeitaki ena 24 na aua sa oti me yacova mai na 8 ena mataka nikua. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga sa oti, e rauta ni 45 na iwiliwili ni kisi ena dua na siga, qo ni cakacakataki mai na ika15 ni Okotova 2021.
 
E vakatakilai ena vatavata qo ni sa lutu sara tiko na iwiliwili ni kisi ena veimacawa ena veiwasewase. Ia mai na Yasayasavakara e rauta ni dua na ikatolu ni kisi ena iWasewase e loma, kei na veilutuki ni iwiliwili ni kisi e sa vakavotui rawa mai na kena duidui.

Lewenivanua era vakaleqai:
Na vatavata qo e vakatakila na iwiliwili ni leqa ena veimacawa mai na 1000 na lewenivanua ena veiwasewase me tekivu ena ikarua ni kena veitauvi na matetataka ena itekivu ni Evereli 2021. Ni laurai vakarabailevu na vatavata ni leqa, sa lutu na iwiliwili ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara. Na duidui ni kisi ni leqa ena iWasewase e Loma kei na Yasayasavakara sa via tautauvata kei na wiliwili ni kisi ena veisiga ka vakaraitaka na itagede ni veicula, ivakarau ni tatarovi mai na COVID kei na duidui ni iwiliwili ni lewenivanua ena dua na vanua.
 
Sa 663 taucoko na leqa mai na COVID-19 e Viti. E 661 na lewenivanua era leqa me tekivu ena Evereli ni yabaki qo. E yaga moni kila ni ratou gadreva na timi ni vakadidike vakavuniwai me na qaravi ena loma ni 4 na siga na vaqaqai, vakadeitaki kei na kacivaki ni kisi era sa leqa me qai cakacakataki kina na ivakatautauvata ni leqa ena loma ni 7 na siga. Qo ena yavutaki mai na tikinisiga ni leqa me rawa ni vukea me taucoko na itukutuku sa sokumuni nibera ni kaburaki.  Ena ika15 ni Okotova, ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e rauta ni 0.1 na leqa ena COVID-19 ena dua na siga. Ni vakatautauvataki ena 7 na siga e rauta ni 0.1 na leqa ena dua na siga ena iWasewase e loma, saiva mai na Yasayasavakara, ka 1.28 na pasede o ira na tauvimate bibi.
 
E 547 tale ga na tauvi COVID-19 era sa leqa mai na tauvimate bibi sa tauvi ira rawa tiko; qo era sega ni oka mera leqa ena COVID-19.

Lewenivanua era curu e Valenibula:
Na lutu ni iwiliwili ni kisi vou era curu e valenibula kei na iwiliwili taucoko ni curu e valenibula ena COVID-19 ena noda vanua e veidonui kei na iwiliwili ni kisi kei na lutu ni iwiliwili ni leqa. Sa lutu sara tiko na iwiliwili ni curu e valenibula,  e vakaraitaka ni sa mana tiko na ituvatuva ni tataqomaki mai na COVID-19, na duidui ni wiliwili ni lewenivanua kei na duidui ni wiliwili ni cula.

Vakadidiketaki ni Sabolo
E 834 na sabolo e vakadidiketaki ena ika19 ni Okotova, 2021. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, e 982 na sabolo e vakadidiketaki ena dua na siga se 1.1 mai na 1,000 na lewenivanua.
 
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga e rauta ni 3.9 na pasede ni kisi vakadeitaki, sa lutu na iwiliwili, ka se lailai tiko mai na vakatutu ni WHO oya me 5 na pasede. Sa vakaraitaki tiko ena vatavata vakarautaki na tauri ni sabolo ena volau ni vakadidike. Sa lutu tiko na iwiliwili ni kisi vou ena veisiga. Se vakadikevi tiko ga na sabolo ena vanua e veidewavi vakalevu kina na mate, sa lutu tiko na iwiliwili ni kisi vakadeitaki. E vakaraitaka ni sa lewai vakamatau na mate dewa tawakilai e Viti mai na yalovata ena iwalewale ni kena sogoti ka vakalailaitaki ena veitikotiko. Ena vuki yadravi na na iwiliwili me vakatakilai na ituvaki ni mate.
 
Veika me baleta na matetaka:
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga, sa 37 na kisi vou ena dua na siga se 42 na kisi mai na 1 na milioni na lewenivanua ena dua na siga. Me vaka sa kacivaka na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Bula, ni na sega ni vakayagataki na iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga me vakaraitaka na veidewavi ni mate. Sa wanonova matua tiko na Tabacakacaka ni Bula na veidewavi totolo ni mate ena kisi vakadeitaki ena veisiga, na curu e valenibula kei na leqa mai na COVID. Sa dikevi ni sa lutu tiko ga na ivakatakilakila kece ni veidewavi ni matetaka ena noda vanua.
 
Me vaka ni lutu tiko na iwiliwili ni sabolo e vakadikevi, na ivakarau ni vakadikevi ni sabolo ena noda vanua se sivita tiko ga na ivakarau eratou vakatututaka na WHO. Oya na 4 mai na 1,000 na lewenivanua ena dua na macawa (se 3,500 vakacaca na sabolo e vakadikevi ena dua na macawa). Sa na veisautaki na ituvatuva ni tauri sabolo vei ira na tauvimate bibi kei ira sa vakadeitaki vei ira na mate ena veitikotiko kevaka e volekata yani na iwiliwili kei na itagede ni kena rawa ni tarovi na matetaka.
 
Na iyaloyalo taucoko ni tukutuku ena kisi vakadeitaki, na curu e valenibula kei na leqa e vakaraitaka ni sa mana tiko na noda sasaga me tarovi na COVID-19. Qo ni sa lailai tiko na veidewavi ni mate ena Yasayasavakara ka lailai tale ga na tubu ni wiliwili ni tauvimate ni vakatautauvatataki kei na iWasewase e loma. 
 
 
iVakasala raraba: 
Sa tomani tiko na kena sagai me vakalesui tale na veitosoyaki e Viti Levu kei Vanua Levu. E sa na yadravi matua, qo e oka kina na nomu galala mai na COVID-19 nibera ni o gole kei na 7 na siga ni korotini e vale. E voleka ni matanitu taucoko ena noda vuravura e sa tete sara kina na COVID-19 ena veitikotiko. Ia, meda namaka tale ga me na lailai na iwiliwili ni kisi kei na kisi ni tauvimate bibi mai na kena e laurai ena veidewavi ni mate e VitiLevu me vaka nira  lewe levu era sa cula.
 
E Viti Levu, a vakatabui vakabalavu na veitikotiko mai Lami i Nausori ni veidewavi vakalevu kina na mate me rawa ni lewe levu na tiko ena taudaku ni vanua vakatabui era cula ka qaravi vakavuniwai. Qo e vukea me lutu na iwiliwili ni kisi, na curu e valenibula kei na vakaleqai mai na COVID. E namaki me na vakatale ga kina ena Vualiku kevaka e rokovi na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID-19.
 
Na icula e itataqomaki vinaka duadua mai na COVID-19 ni vakalailaitaka na ririko ni kena veitauvi kei na dewa ni manumanu ni mate. Ia kevaka e tauvi iko, ena tarova na kena lai bibi na mate kei na vakaleqai mai na COVID. Kevaka e dodonu mo ni cula (yabaki 15 se sivia) ka sebera ni cula, kerekere mo ni cula ka tomana tiko na kena rokovi na iwalewale ni tataqomaki: vakuai iko mai na vanua sega ni cagicagi, vanua veiosoosoti ka tokara tiko na iubinigusu kei na ucu ni o tiko e lomanivale (vakavo kevaka o tiko ga e vale) kei na tolili e vakayagataka vata na lewenivanua.
 
Sa ni tatautaunaki na lewenivanua mai na Vualiku, moni cula. Me tomani na kena rokovi na iwalewale ni tataqomaki mai na COVID, vakuai na vanua veiosoosoti, ena rawa ni tarova na ririko ni kena veidewavi na manumanu ni mate. Na usutu ni kena levei na vakatatabu se vakatabui vakadua ni veilakoyaki, oya na nomuni qaqarauni na lewenivanua ena gauna ni sa marautaka tiko kina na nomuni galala.
 
Ena vakamamadataki ni vakatatabu ena Vualiku, na Tabacakacaka ni Bula, sa veisautaka eso na ituvatuva ni veiqaravi me vukea na;
  1. Dikevi ni mate ena veitikotiko ena vakadikevi ni sabolo, vaqaqai ni sema ni veitaratara ka vakatotolotaki na ituvatuva me na vukea na kena laurai ka tarovi na veidewavi ni mate;
  2. Sa qaravi oti na nodra volayaca na lewenivanua era vakaleqai vakarawarawa vakabibi ena veivanua era lewe lailai na sa cula;
  3. Vakavakarau ena nodra qaravi o ira sa vakadeitaki vei ira na mate kei ira na vakaleqai vakarawarawa me rawa ni taucoko na nodra qaravi;
  4. Sa dikevi tale ka vaqaqacotaki na ituvatuva ni nodra qaravi na tauvimate bibi;
 
Ena tomani tiko ga na kena vakalevutaki na lewenivanua me ra veitosoyaki mai na Vualiku i Viti Levu ni sa na tubu tiko na iwiliwili ni lewenivanua era cula. Qo me vaka na:
 
  • Me tekivu mai nanoa, Tusiti na ika19 ni Okotova, ena sega ni gadrevi na naba ni volayaca kei na ivolatara mai na Tabacakacaka ni Bula ena veitosoyaki mai Vanua Levu ina Wasewase e Loma.
  •  
  • Ena vakayagataki ga ena veitosoyaki mai Viti Levu i Vanualevu me vakarawarawataka na vaqarai ni sema ni veitaratara, tauri ni sabolo ni bera na gole, vakadeitaki ni cula ka me vakamamadataka na veiqaravi vei iratou na timi mai na Vualiku. Na yavu kece qo e bibi ena tataqomaki kei na tarovi ni veidewavi ni Sars-CoV 2 ena Vualiku. Ni sa vakamasuti na lewenivanua me tauri ga na sabolo ni sa rawa na naba ni volayaca. Moni kila tale ga ni tubu na iwiliwili ni lewenivanua era cula, ena tosocake na iwiliwili mera gole ina Vualiku ka na veisau na ituvatuva mo ni dui yadrava na nomuni korotinitaki ga e vale.
 
Ena veisau tale ga na ituvatuva ni veitosoyaki ina veiyanuyanu, ni sa yacova na 80 na pasede era sa cula vakarua. Na veisau qo e okati kina na tauri ni sabolo ni vo e 72 na aua mera bibiu kina kei na korotini e yanuyanu me 7 na siga. Na otela tale ga ena veiyanuyanu, ena dola na vakatatabu vei ira na daunicakacaka era gole yani e Viti Levu ka ra sa cula oti vakarua kei na veiyanuyanu sa 80 na pasede se sivia era sa cula oti vakarua.
 
Me vaka sa kacivaka na Paraiminisita ena ika10 ni Okotova, ena vakamamadataki eso na ituvatuva ni korotini ena vuku ni veitosoyaki ni ra sa cula vakarua na lewenivanua era tiko e Vanua Levu kei na veiyanuyanu tale eso. Mai na ika11 ni Noveba, sa na dola na veitosoyaki ina veiyanuyanu kevaka ga e tubu tiko na iwiliwili ni lewenivanua era cula ena Vualiku kei na veiyanuyanu tale eso.
 
Vinaka.