ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 28.03.22

iRogo ni Veidewavi ni mate:
Mai na irogo sa oti, e 18 na kisi vou vakadeitaki,  qo e 5 na kisi vou vakadeitaki ena ika26 ni Maji 2022; 8 na kisi vou vakadeitaki ena ika27 ni Maji 2022, ka 5 na kisi vou vakadeitaki ena loma ni 24 na aua sa oti me yacova mai na 8 ena mataka nikua.
 
Mai na 18 na kisi vakadeitaki, e 9 ena iWasewase e loma, 3 mai na Yasayasavakara, 1 mai na Vualiku ka 5 na kisi e vakadeitaki ena iWasewase na Tokalau.
 
Sa 64,324 taucoko na isoqoni ni iwiliwili ni COVID-19 vakadeitaki ena noda vanua, e 68 na pasede ena Wasewase e Loma, 27% ena Yasayasavakara, 2 na pasede ena Wasewase na Tokalau ka 3 na pasede ena Wasewase na Vualiku.
 
Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga sa oti, e rauta ni 5 na iwiliwili ni kisi ena dua na siga, qo ni cakacakataki mai na ika24 ni Maji 2022.
 
Lewenivanua era vakaleqai
E vakatakilai ena vatavata qo na iwiliwili ni lewenivanua era leqa ena veimacawa me tekivu mai na Me ni 2021. E tubu sara ena mua ni vula o Tiseba 2021, ka toka sara ga e cake ena vula o Janueri 2022. E tekivu na ikatolu ni kena veidewavi na mate ena loma ni vula o Tiseba 2021. (Moni kila: E se ciqomi tiko ga na itukutuku ni leqa ena macawa rua sa oti ka na via veisau vakalailai ena sa ciqomi kina).
 
Matailalai ni leqa ena ikatolu ni veidewavi ni mate
Vatavata 1: iWiliwili ni Leqa ena Veiwasewase

iWasewase	Levu ni Leqa mai COVID	iWiliwili ni Leqa mai na 100,000
Central	61	15.4
Western	44	12.3
Northern	28	20.0
Eastern	5	13.0

Na vakadidike ni matai ni 138 na leqa ena ikatolu ni veidewavi ni mate e vakaraitaka ni levu duadua ena iWasewaseeloma, mai na Vualiku e levu duadua na iwiliwili ni leqa ni vakatautauvatataki kei na iwiliwili ni lewenivanua.
 
Vatavata 2: Leqa mai na veiyabaki ni bula.

iWasewase ni yabaki	Levu ni Leqa	iWiliwili ni leqa mai na 100,000 na lewenivanua
0 – 9	6	3.3
10 - 19	2	1.3
20 – 29	3	2.1
30 – 39	4	2.9
40 – 49	6	5.4
50 – 59	18	19.8
60 – 69	27	51.9
70 - 79	42	187.5
80 - 89	23	408.8
90 - 99	5	961.5

Mai na 138 era sa leqa ena ikatolu ni kena veidewavi na mate, ni veidutaitaki kei na 100,000 na iwiliwili ni lewenivanua, e levu duadua tiko na yabaki 50 lako cake. E 8 na leqa ka ratou sebera ni yacova na yabaki 19, e le7 mai na 8 e ratou gone ratou a sucu tauvimate mai ka 1 e bulabula vinaka.

Vatavata 3: Leqa kei na iTuvaki ni Cula

Na vakadidike e qaravi mai na 138 na leqa ka dodonu mera cula ena ikatolu ni kena veidewavi na mate. E ono (6) na sa leqa era sebera ni dodonu mera cula (lailai mai na yabaki 12). A vakadidiketaki na lewe 133 era sa leqa ka dodonu mera cula. Ni dikevi na iwiliwili ni lewenivanua ena noda vanua era sa cula oti vakarua kei ira na sebera ni cula se sa cula vakadua, e laurai ni iwiliwili ni leqa mai na 100,000 e sa taucoko nodra taqomaki e 9.6 ka 190.5 o ira na sebera ni cula. Qo e kena ibalebale ni o ira na lewenivanua era sebera ni cula era leqa tiko mai na COVID-19 ni vaka18.5 na kena levu mai vei ira na sa taucoko nodra taqomaki ena ikatolu ni kena veidewavi na mate. O ira na sa leqa ka tiko ena yabaki 12-17 era sebera ni cula. E se sega ni dua na leqa vei ira na sa cula oti vakatolu.
 
 
iWiliwili vou ni lewenivanua era sa leqa:
 
E sega ni dua na leqa mai na COVID-19 me ripotetaki.
 
Sa 834 taucoko na tauvi COVID-19 era sa leqa ena noda vanua. E yaga  moni kila ni ratou gadreva na timi ni vakadidike vakavuniwai me na qaravi ena loma ni 4 na siga na vaqaqai, vakadeitaki  kei na kacivaki ni kisi era sa leqa me qai cakacakataki kina na ivakatautauvata ni leqa ena loma ni 7 na siga. Qo ena yavutaki mai na tikinisiga  ni leqa me rawa ni vukea me taucoko  na itukutuku sa sokumuni nibera ni kaburaki. Ena ika24 ni Maji 2022, ni vakatautauvatataki ena 7 na siga e 0.0 na leqa ena COVID-19 ena dua na siga. E 1.29 na pasede ni kisi ni leqa ena tauvimate bibi mai na COVID-19 ena noda vanua.
 
E 916 tale ga na tauvi COVID-19 era sa leqa mai na tauvimate bibi sa tauvi ira rawa tiko. E sa vakadeitaki vakavuniwai qo e sega ni oka mera leqa ena COVID-19.
 
Na curu e Valenibula:
Sa lutu na iwiliwili ni curu e valenibula ena veisiga. Ni vakayagataki na vakadidike ni WHO, e vakaraitaka ni 67 na pasede (wiliwili =2) vei ira na sa vakadeitaki vei ira na COVID-19 ka sega ni bibi sara vei ira na mate, 33 na pasede (wiliwili=1) e via bibi toka vei ira na mate, ka sega ni dua na kisi ni tauvimate bibi. Era na dikevi rawa na lewenivanua ni sebera nira curu e valenibula. Era na curu ga na kisi bibi ka ra sega ni tauvi COVID-19, ia vakavo ke mani vakadeitaki na iwiliwili levu ni mate dewa tawakilai. E se lailai tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua tauvi COVID-19 era curu e valenibula.
 
Vakadikevi ni Sabolo:
E 48 na sabolo a vakadidiketaki ena ika27 ni Maji 2022. Ni tekivutaki mai na 2020, sa 504,466 na isoqoni taucoko ni sabolo e vakadikevi. Ni vakatautauvatataki ena 7 na siga e rauta ni 125 na sabolo vakadidiketaki ena dua na siga se 0.1 mai na 1,000 na lewenivanua.
 
Ni vakatautauvataki ena 7 na siga, na iwiliwili taucoko ni kisi vakadeitaki ena noda vanua e 5.6 na pasede, qo e se lailai tiko ga mai na iwiliwili vakatututaki mai na WHO na 5 na pasede.
 
iVakasala raraba
Tataqomaki ni COVID-19 ni sega na ivakaro kei na korotini
Na itukutuku a kacivaka na Minisita ni iLavo ena vuku ni COVID-19 e vakaraitaka ni sa veisau na itagede ni kena vunautaki na iwalewale eso ni tataqomaki mai na COVID. A vakaukauataki na kena tokari na iubinigusu kei na ucu ena loma ni rua na yabaki sa oti me vukea na noda tataqomaki mai na COVID. E vakamaluataka na veidewavi ni mate ka ra taqomaki na tauvimate rawarawa. Ia, qo ni sa levu na iwiliwili ni lewenivanua era cula vakarua ka vakarawarawataki na kena tarai na ikatolu ni cula, keitou kila ni na yaco mai na gauna eda na liaca na noda dui itavi ni tataqomaki ka da na vakayagataka na iwalewale eso eda kila ni mana. E lutu na iwiliwili ni kisi ni tauvimate kei ira era curu e valenibula. E sega ni dua na leqa e ripotetaki ena loma ni dua na vula. Sa na vakatau vei keda meda dikeva na itagede ni ririko ka vakatulewataka me vakamuri tikoga na iwalewale ni tataqomaki, mevaka na tokari ni iubinigusu kei na ucu, veiyawaki me rua na mita, se sega. Ena vakalailaitaka na ririko ni tauvimate ke tokari na iubinigusu kei na ucu. Na vakatulewa ni kena tokari na iubinigusu kei na ucu sa na vakautaki vei keda mevaka e vakatura na Tabacakacaka ni Bula. Ke ririkotaki ni na rawa ni bibi na tauvimate mai na COVID-19, sa kerei vakabibi me tokari tikoga na iubinigusu kei na ucu vakabibi ke oni gole ina vanua veiosoosoti.
 
Na kena sa sega ni tokari ni ubinigusu kei na ucu kei na vakatarai ni veitosoyaki, e SEGA ni vakaraitaki ni sa oti na ririko ni na rawa ni veidewavi tale na COVID-19. E vakaraitaki ga na vakavinavinaka ni Tabacakacaka ni Bula ena veika sa rawati mai na veitikotiko nida sa rawa ni bulavata kei na ririko ni COVID-19. Sa vakilai na revurevu ni COVID-19 ka sa ripotetaki na we ni cakacakavata.
 
Na vunautaki ni walewale eso ni tataqomaki mai na COVID-19 ena tautauvata kei na ivakasala eso dau soli me baleta na tikobulabula me tarova na matesureti kei na ivakarau vinaka eso me tarova na veidewavi ni mate mevaka na taifote. Na walewale qo e okati kina na veicula, ivakarau eso ni tataqomaki mai na COVID, cagicagina ni valevolavola kei na iwalewale eso me vakasavasavataki na cagi. E gadrevi me tomani tikoga na vakamuri ni iwalewale eso ni tataqomaki mai na COVID me tarova na tauvimate kei na kena dewa: Savati vakawasoma na liga se vakayagataki na isavaniliga vakawainimatetaki, tiko ga e vale ke oni tauvimate, ubia na gusumu kei na ucumu ena tavoi se na isema ni liga ke oni vu se suru, tokari na iubinigusu kei na ucu ke vakilai eso na ivakatakilakila ni taqa na icegu.
 
Nida sa mua ina noda dui tuvatuva ni qaqarauni, ena sega ni kauta laivi na igu ni cakacakavata. Dina madaga ni vuqa e Viti kei na veiyasai vuravura sa oca na rogoca na COVID-19, e se sega ni via nadaku na mate qo. Na noda diva me yali ena sega ni cemuria laivi. Na tubu ni wiliwili ni COVID-19 e vanuatani e dua na ivakaraitaki vinaka. Ena dede na COVID ena noda vanua ka ririkotaki ni na tubu na iwiliwili ni tauvimate vei ira na sebera ni cula, malumalumu na sotia ni yagodra kei ira na sebera ni cula vakatolu. Ni vakatauvatataki kei ira na bula vinaka, oira na tauvimate rawarawa ena rawa ni bibi vei ira na mate ka rawa nira vakaleqai (dina madaga ke ra sa cula oti). Era na vakadewataka na mate oira na bula vinaka (me vakataki ira na itabagone). Mevaka ni sa roro tiko mai na veidigidigi, keitou namaka ni na sega ni rawa ni levei na vasoqonivata.
 
E usutu ni tuvatuva ni tosoiliu ni Tabacakacaka ni Bula sa ikoya me vakatabakidua na veivuke ina valeniwai kei na vanua ni veiqaravi me tarova na tauvimate bibi kei na leqa. Qo ena okati kina na veiqaravi ena veitikotiko, na ituvatuva ni veivakararamataki me kilai totolo kina na tauvimate kei na nodra qaravi. Me na vakavinakataki talega na valenibula me vakavakarau ena nodra qaravi na tauvimate. Na vanua ni bose sa vakayagataki me vanua era volayaca kina na lewenivanua era tauvimate rawarawa. Sa laurai talega na walewale eso me vukea na nodra qaravi totolo na tauvimate ka mera taqomaki vinaka na lewenivanua ena veitikotiko. Na vanua ni bose qo ena vaqaqacotaka na ituvatuva ni yadrayadravaki ena veitikotiko me rawa ni qaravi totolo na tauvimate ka tarovi ke veidewavi tale na mate.
 
Na veicula ni COVID-19
Me yacova mai na ika28 ni Maji, sa 116,069 na lewenivanua era sa cula vakatolu. Ni sa vakasalataki na lewenivanua moni cula vakatolu ni oti e 5 na vula mai na ikarua ni icula ni COVID-19. Ena kaburaki tale yani na ituvatuva e tiko me sa vakalekalekataki na gauna ni wawa qo ena kena ririkotaki ni na tubu na iwiliwili ni tauvimate. E sa na vakayagataki ruarua tiko me ikatolu ni cula na wainimate na Moderna kei na Pfizer.
 
Sa toso berabera na wiliwili ni veicula qo ena kena sa lala na vanua ni veicula kei na dredre ni kena kau ena veitikotiko baleta ni sa dewa na veiqaravi ena tubu ni wiliwili ni minimanu, taifote, deqi kei na matetaka ena noda vanua. Ni sa vakamasuti na lewenivanua meda cula vakatolu ka sa kaburaki tiko yani ena veilawa ni Tabacakacaka ni Bula na vanua ena dau qaravi tiko kina na veicula. Sa vakadonui me tarai na ikatolu ni cula ni oti ga e 3 na vula mai na ikarua ni cula. Sa sega ni qai waraki e 5 na vula. Ena yavu qo, ni sa vakasalataka kina na veitimi mera lesu ina veivalenibula ka me vakatabakidua na veicula vei ira na tauvimate rawarawa kei ira na gadreva, mera qaravi na yabaki 12 ina 18 ena ituvatuva ni veicula e koronivuli. Kena ikuri, sa na vakarau dola na vanua era na rawa ni lai cula kina na gone.
 
Keitou na tomana tiko na kena yadravi na ivakadinadina ni tauvimate ni oti na noda sa cula, qo ena yavutaki mai na itukutuku sa vakasokumuni rawa mai na veiyasai vuravura. Ia, me yacova ni keitou sa na kila vinaka na vu ni tauvimate ni oti na icula, ena tomana tiko ga na Tabacakacaka ni Bula na vaqaqacotaki ni itagede ni tataqomaki ka yavutaki ena iwiliwili ni cula.
 
Mai na iwiliwili ni Pfizer e vo tiko, ena vakayagataki me ikarua ni cula vei ira na gone ka ikatolu ni cula vei ira na qase.
 
iRogo ni Veiqaravi Vakavalenibula
Keitou sa raica ni lutu tiko na iwliwili ni lewenivanua era lai laurai e valenibula ena vuku ni taqa ni cegu, minimanu, deqi, ka tukuna tiko ni sa lutu na iwliwili ni tauvimate. Na lutu ni iwiliwili ni minimanu, deqi ena veiveisau ni draki sa lako tu qo kei kena kena veidewavi, sa vua ni ituvatuva ni tataqomaki sa vakamuri tiko. Ia ena rawa ni veidewavi tale ke sega ni vakamuri.
 
Na lutu ni iwiliwili ni kisi sa vakamamadataka na veiqaravi e valenibula, ia sa cakacakataka tiko na Tabacakacaka ni Bula na iwalewale me na doladola na vanua ni laurai, me vakabalavutaki tale ga na gauna ni veiqaravi, me wasei na vanua era qaravi kina na tauvimate ma vakalailaitaka na gauna ni wawa. Levu vei ira na neitou vakailesilesi era sa suka mai na nodra gade vakayabaki koya sega ni tauri tu ena ikarua kei na ikatolu ni veidewavi ni mate, vaka kina na nodra cegu tu ena tauvimate ena kena tubu tiko na matetaka. Sa vakacavari tale ga na veiveisau ena veivakararamataki me baleta na LTDD, kei na veicula, era sa qai galala na dauniveiqaravi e valenibula me qaravi ira na lewenivanua.
 
Sa cakacaka vata tiko na Tabacakacaka kei na Tabacakacaka ni iLavo ena nodra vakayagataka na veiqaravi vakavuniwai, Valenicavubati Saumi, Valeniwai Saumi, me tokona na nodra qaravi na lewenivanua ena vanua ni veiqaravi raraba kei na nodrau veirogorogoci na valenibula ni lewenivanua kei koya e saumi. Keitou raica ni ituvatuva qo ena vukea na veiqaravi vakavalenibula.
 
Minimanu, Taifote kei na Deqi
Keitou sa vakaraitaka oti ni draki e tara tiko qo na noda vanua e vakavuna tiko me veidewavi na minimanu, taifote kei na deqi. Qo na veimate dau vakavuna na draki ka veidewavi vakalevu ena noda vanua. Keitou sa taura rawa tale tiko ga na itukutuku ni draki ka nanumi me na tubu tiko na tau ni uca ena vica na siga mai qo. Sa ka bibi kina me muri na ivakasala vakavuniwai keitou dau vakarautaka. Qo me rawa ni vukea na noda tataqomaki. Sa laurai ni tubu tiko na iwiliwili ni kisi ni minimanu, na curu e valenibula kei na leqa. Ni sa kerei mo ni muria na neitou ivakasala me rawa ni o taqomaki iko kei na nomu lewenivuvale.
 
Na ikuri ni rogo ni LTDD ena kaburaki na veisiga Vukelulu.
 
Minimanu
Tataqomaki
Na minimanu e dewa mai na nodra suasua na manumanu era sa tauvimate tu me vaka na bulumakau, vuaka, kalavo kei na koli. Me vakalailaitaka na ririko ni kena na tauvi iko, e ka bibi mo kila ni nomu veitaratara kei na manumanu, qele, soso kei na wai ni waluvu ena gauna ni cakacaka e vakalevutaka na ririko ni nomu na rawa ni tauvimate.
 
Na iwalewale bibi eso ni tataqomaki e oka kina na nomu vakaivava ena veigauna o curu kina e tautuba, kakua ni silima na waluvu, sisili ena wai savasava ni oti mai na nomu veitaratara kei na soso, ubia na kakana kei na wainigunu me kakua ni qasiva na kalavo. Ena veivanua ni cakacaka, me bulataki na bula ni tiko savasava ena veigauna taucoko, ubia na mavoa kece ka vakayagataki na iyaya ni tataqomaki vakabibi ena nomu vakaivava ni o lakova na vanua e waluvu se soso.
 
Ni sa vakamasuti na itubutubu mo ni tarovi ira na gone mai na qitora na soso se silima na uciwai ena gauna ni waluvu ka yadrava mera vakaivava nira gole e tautuba.
 
iVakatakilakila kei na kena iwali
Me dikevi totolo vakavuniwai na mate me rawa ni vakalailaitaka na bibi kei na balavu ni gauna e tauvi iko kina.  Mo lako i valenibula kevaka o silima na waluvu, se lakova na vanua soso se o veitaratara kei na manumanu ka vakila na ivakatakilakila qo: katakata, momosi ni yago, kei na mosiniulu. E rawa tale ga ni wadadamu na mata, sega ni viakana, lualua, cawiri ni qavokavoka ka vakila ni o malumalumu.
 
Ena rawa ni walia na minimanu na wainimate e solia na vuniwai kevaka e totolo na kena dikevi vakavuniwai. Na ivakatakilakila rerevaki ni minimanu e oka kina na taqanicegu, vutakidra, mosinisaresare, dromodromo na yaloka ni mata/kuliniyago, ivakatakilakila ni dra (oka kina na drakusi), lailai se sivia na suasua kei na dredre ni yadra. E rawa ni vakavu leqa na minimanu kevaka sa lai bibi sara ka dodonu me gole vakatotolo i valenibula e dua e vakila na kena ivakatakilakila.
 
E vakaraitaki ena ripote mai na nodratou veiqaravi na matatimi ni FEMAT ena iwasewase ni veiqaravi e Navosa kei Ra ni gauna ga era laurai totolo kina na tauvimate ka ra qaravi, ena rawa kina nira walia ga e vale na tauvimate ka sega ni gadrevi mera lai curu e valenibula. E lutu sara ga na iwiliwili ni kisi bibi kei na leqa. Keitou sa vakauqeti kemuni kina oni tauvimate ka tiko ga e vale mo ni gole i valenibula mo ni lai laurai ka qaravi me rawa ni oni vakabulai.
 
Taifote
Na taifote e kune ena veivanua e duka na medra wainigunu. Keitou sa vakauqeti ira kina na tiko ena veivanua ena taudaku ni koro lelevu, veitikotiko sega ni vakamatanitutaki kei na veivanua e duka na medra wainigunu me ra vakasaqara na medra wai. E dodonu meda vuluvulu vakawasoma ena sovu kei na wai, vakabibi nida lesu mai valelailai kei na veigauna ni kana se vakarautaki ni kakana.
 
E vakaraitaki ena ripote taumada ni WASH mai na Vualiku ni rawa ni tarovi na veidewavi ni taifote ena veitikotiko kevaka me laurai me vakadrodroi vinaka na medra wai,  me ra dau vuluvulu, tu vinaka na ituvaki ni nodra valenivo kei na nodra qaravi o ira era tauvimate. Keitou sa vakauqeti ira kina na tiko ena veitikotiko me ra bulataka na bula ni tiko savasava me rawa ni tarova na veidewavi ni taifote ena veitikotiko.
 
Deqi
Keitou tomana tiko ga na neitou veivakauqeti me vakagalalataki na veivanua e rawa ni vakasucu kina na namu me vaka na konteina lala ena loma kei na taudaku ni nomuni veivale ka rawa ni soqona na wai, oka kina na taya sa sega ni vakayagataki kei na itutu ni senikau. Taqomaki iko mai na kati ni namu ena kena vakayagataki na lawalawa e vale kei na itataqomaki eso mai na kati ni namu.
 
Vinaka