ITAUKEI - STATEMENT BY THE PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 01.05.21

Ni bula vinaka. 

Me yacova mai nanoa sa dikevi rawa e 25,064 na lewenivanua ena vanua ni vakadidike vakavuniwai. Ni oti na dikevi ni 1026 na sabolo, sa vakadeitaki tale e rua na lewenivanua e rau tauvi COVID-19. 

Erau luvena yalewa na marama mai Cunningham, e dua e yabaki 5, na kena ikarua e yabaki 15. E rau a sa vakatikitikitaki, a sega ni laurai vei rau na mate ena imatai ni nodrau dikevi vakavuniwai, sa kena ibalebale ni sega ni ririkotaki na nodrau vakadewataka na mate ka sega tale ga ni vakayacori na vaqaqara ena vukudrau.  

Au sa vakamacalataka oti na bibi ni tataqomaki me baleta na dewa ni mate qo, au na vakaraitaka tale ga vei kemuni na revurevu ni mate qo kina dua na vuvale. Ena gauna qo, sa tiko taucoko vei iratou na lewevitu na vuvale mai Cunningham na manumanu ni mate ni COVID-19. Qori me ivakavuvuli ni kena dewa vakarawarawa na mate kei na bibi ni kena vakamuri na ivakaro ni tataqomaki. Na ivakaro qo ena taqomaki iko, taqomaki ira o lomana, e taqomaki ira oni tiko veivolekati ka taqomaki ira oni bula veimaliwai ena veisiga. 

Sa voleka ni 24 na yaua na vakatatabu e Suva kei Nausori. Qo e dua vei ira na vakatulewa levu duadua e vakayacora na Tabacakacaka ni Bula, ia e vakabauti ni na rawa ni vakatautaki kina na kena tarovi na dewa ni mate. Ena vakatautaki na vakatulewa ni sa matata na iwalewale ni kena dewa tiko na mate, e Suva kei Nausori, na vakatulewa vinaka duadua, oya me vakatabui na veitosoyaki. 

Au gadreva meu vakadeitaka, ni nomuni tiko vakadua e vale ena vukea na kena tarovi na dewa ni mate. E ratou sa cakacaka tiko vagumatua na ilawalawa ni vakasaqaqara mera lai dikevi na lewenivanua e vakabauti ni rawa ni dewavi ira na mate. E gadrevi me tarovi na dewa ni mate ni bera ni qai vakaleqa na noda vanua. 

Me vaka au sa vakamacalataka nanoa, e 877 taucoko na lewenivanua mera vakasaqai me baleti koya na kisi 113 – na vakailesilesi ni valeniculacula e rua: Lyndhurst kei  Mark One Apparel. 

E via dredre vakalailaia na vakasaqaqara e Nausori kei Suva na bogi baleta na draki suasua, ia e sega ni vakaleqa na qaravi ni itavi. Era sa lai dikevi rawa na 877 na lewenivanua era sema vua na kisi  113, -- qo o ira era vodo vata ena basi kei ira era cakacaka vata. 

Mai na 877 taucoko na kisi ni veitaratara, 833 era sa dikevi rawa. E 477 era sa dikevi, e sega ni kunei vei ira na manumanu ni mate, se vo e vica tale na ka me na dikevi tale. Era na dikevi kece tale vakavuniwai ena loma ni 14 na siga, qo me tekivu mai na gauna era veitaratara kina. E levu na sabolo era sa mai ciqomi ena kena qaravi na veivaqaqai edai. Ena qai vakatau ni mataka na laveti ni vakatatabu ena 4 na kaloko na mataka ni Moniti, mai na macala ni vakadidike vakavuniwai e qaravi.

Ena mataka lailai nikua, era sa vakavodoki kina e 5000 na mataqali kakana ni veivuke me wasei ina vanua ni vakatatabu e Suva kei Nausori, qo me vukea na dredre ni bula e donumaki tiko ena gauna ni vakatatabu. E votai na kakana ni veivuke qo ina veivuvale era gadreva dina na veivuke ni kakana.

E sa tekivu cakacaka ena mataka edaidai na talevoni e qarava na veivuke ni kakana ni COVID 19. E ciqomi e 100,000 na qiri, me yacova mai na yakavi qo. E vakatuburarawa, ni vuqa era tikovata ga ena dua na vale, e duidui tiko yani na qiri e ciqomi mai vei ira. Ena votai ga na kakana ni veivuke ina veivale, qo e sa vakamatatataki vei keda ena noa. A lai bera vakalevu na yaco ni kakana veivuke vei ira era gadreva dina, ni levu era vaqitora na veiqaravi qo. Na tawa veinanumi vaqo, ena vakavu leqa vei ira era gadreva dina na veivuke ni kakana.

Me vukea na vakalailaitaki ni qiri e ciqomi, sa dolavi edua imeli me veivuke ena tikina qo. Ni vakayagataka na imeli, e sala rawarawa ni nodra veitaratara yani na ligani veiqaravi. Me vakau mai ena covid19rations@gmail.com na yacamuni, nomuni itikotiko, na iwiliwili ni leweni vuvale kei na nomuni naba ni talevoni. Era na qai veitaratara yani vei kemuni na ligani veiqaravi.

E sa tauyavutaki nanoa na Vanua ni vakatatabu ena Yasana o Ra, e vakalailaitaki na veitosoyaki, vakatarai tiko ga veiqaravi e gadrevi vakalevu.  E se sega ni sogoti o Ra ena gauna qo. Sa na taurivaki  eso na ituvatuva ni veiqaravi me vaqaqacotaka na kena kunei e vu vakacava na rua na kisi e kunei e Ra. Sa kerei na nomuni tataqomaki na tiko ena Vanua ni Vakatatabu. O ira kece era sega ni leweni nomu vuvale, mera okati ni rawa nira vakadewataka na matetaka na COVID 19. Moni tiko ga vakadua e vale, o na bulabula vinaka ni o tiko ga e vale. Ke o biuta na nomu vale, mo tokara na iubinigusu kei na ucu, veiyawaki mai ira na lewenivanua, me dola tiko na careFIJI ena veigauna taucoko. Kua ni biuta na nomu vale ke sebera ni tiko ena nomu talevoni na careFiji. Mo dolava ena nomu talevoni, ke sega, mo tala edua ka tiko na nona talevoni na APP.

Au via vakamamasu vei kemuni na wekada oni tiko ena taudaku ni korolelevu. Dau so na gauna eda nanuma nida yawa mai, eda na sega ni tauvimate. Eda na sega ni taqomaki keda rawa, nira sa veilakoyaki tiko o ira era tauvimate ena noda vanua. E levu na itikotiko era sa qarava ga vakataki ira na nodra vakatatabutaka na nodra itikotiko. Qo edua na itovo e raiyawa, kei na veinanumi, ena gauna bolebole eda donumaka tiko. Au sa kerei kemuni na lewenivanua oni tiko ena taudauku ni veikoro lelevu mo ni vakatabuya na veitosoyaki ena nomuni itikotiko.

Ena ituvaki ni gauna qo. Au sa kerei kemuni na weka ni vuvale oni tu ena veikoro kei na veiyanuyanu, ni rokova na vakatatabu ena nomuni itikotiko. Qo e gaunisala ni nomuni maroroi ga vakoro se vakaitikotiko

Au sana vagolei keda mada ina iulutaga ni wainimate. E rui bibi na noda cula ena itatarovi ni mate me vakalailaitaka na kena veitakavi, vakayalia vakadua na matetaka qo, da tiko marau na lewei Viti.

Au a sauma oti na taro qo ena vica na veitarotarogi sa oti mai kemuni na dauvolaitukutuku me baleta na mana ni icula ni itatarovi. Au a sa tukuna oti, au na tokaruataka tale nikua ni se sega ni dua e Viti e sa dei na nona culai oti. Ena tokaruataki taumada na icula ni tatarovi, oti eda na qai waraka e rua na macawa mena curuma vinaka na salanidra, e sa na qai vakadeitaka ni sa mana ka viribai na yagomu ina mate qo. Ni sa rawa oya vei keda na lewei Viti, eda sa rawa ni maroroi keda mai na matetaka veidewavi qo.
 
Ena lomasoli na COVAX, eda na namaka kina e 64,800 mai na 100,800 na iusausa wainimate me sobu ena noda vanua ena vula o June. Vei kemuni na wekaqu mai Niusiladi ‘Kia ora’, na vakavinavinaka levu ena isolisoli e veimama ni milioni na iculanimate na Covid19, namaki mena yaco mai Viti. Keitou sa ciqoma e 100,000 na wainimate mai Idia, namaki tale ga me yaco mai na imatai ni iusausa ni 10,000 na wainimate mai Ositerelia ena itekivu ni macawa ka tu mai kei na vo ni veivuke era na vakau mai vakavula ena waqa, ya meda qai namaka.

Keitou marautaka ena ivakarau ni nomuni igu kei na kena cuqeni meda cula, ia me vaka ni sega ni veirauti, eda sana waraka na kena e varau yaco mai, sa keitou cakacaka vakaveivolekati kei ira na taba ni veivuke mai Vanuatani. Ena gauna qo, era sa qaravi rawa ga ena icula ni itatarovi e 484,000 na lewei Viti, ia ena gadrevi eso tale me rawa ni rauti keda kece na 650,000. Ni tete vakasauri na matetaka qo ena noda vanua, e vakavuna na kena tubu cake na kerekere ni icula ni tatarovi 

Ena sega ni vakayalolailaitaka na veiqaravi se noda tataqomaki ina matetaka ena waraki ni wainimate ena vica na macawa ka tu mai. E dredre na noda ciqoma nida cakacaka tu ga, qai vakaroti mo lai toka mai vale, ia eda na rawa ni lesuva na bula oya kevaka eda na vorata rawa na matetaka qo –- me da lesu na lai cakacaka, sikovi ira na lewenivuvale kei na itokani, da volivoli kei na kena qaravi na veiqito eso. Mevaka au sa kaya oti, keitou na sega ni rawa ni vakatauca na lewa vaqo, ke a tu e so na iwali vinaka ni leqa vei keitou.

Ena sega ni vorata taudua na matanitu na leqa qo. Ena rawa nida na tarova vata taucoko ena kena tagutuvi na sala e muria, kena ibalebale e tiko kece kina na noda itavi yadudua, meda vorata ena loma ni vanua vakatabui vakaiwasewase ena veiyasai Viti. Eda wilika me vaka na ivalu, e dredre meda suka, eda na sega ni vakamalumalumu meda druka. Eda na guta na qaqa, ia eda na qaqa nida veitokoni ka tuvata.

Ni veitalanoataki na COVID, e matata ni kena iwali ga na tiko vakadua e vale -- ia o Viti kei na veivanuatani e kila vakamatata na veika e kauta mai na vakatatabu ni veilakoyaki. Kevaka e sega na iyau kei na veitokoni, ena rawa ni vakalevutaka na dredre sa tiko rawa. E vakaraitaka na Paraiminisita ni veivakasaurarataki e loma ni vuvale e vu ni leqa ena noda veitikotiko. E dina na itukutuku qo. Ena gauna qo e rairai tiko e vale e dua na marama, turaga se gonelalai ka sotava na veivakasaurarataki.  Qo na veika dina eda sega ni na levea rawa.

Au sa vakamasuti keda, ke da sotava na veivakasaurarataki se o kila ni dua e sotava tiko, yalovinaka veitaratara kina kena tabana na National Domestic Violence ena naba 1560 se na vakasaurarataki ni gone lalai ena 1325.  Ena gole mai na veivuke nio qirita ena dua ga na gauna se dua ga na siga. Qo e baleti ira na na marama, turaga se gone lalai. Ena rawa nio sotava na veivakasaurarataki ia sa tiko na veivuke vei ira era gadreva.

E levu na veisoqosoqo kei na lewenivanua era dau veitokoni, ena dredre meu vakavinavinakataki kemuni kece edaidai. Ia au vakavinavinaka vakalevu ina Psychiatric Survivors Association ena veivuke levu ni nodra vakani ka dikevi o ira na sega na nodra vale. E sega nida vakavale taucoko ia e dodonu meda dikevi kece vakavuniwai, eda vakavinavinaka kina ena isoqosoqo qo na PSA.

Au nanuma meu wasea e dua na itukutuku vinaka ni lewetolu a vakadeitaki veiratou na matetaka qo eratou sa bula ka vakasukai ina nodratou dui vuvale.

Era sa dikevi tiko vakavoleka o ira era a biu vakatikitiki ka kunei ni toso cake na kaukaua ni matetaka vei ira.  Ia me yacova mai qo era sa daumaka kece tiko. Eda na sega so ni kalougata kevaka sa dewa vakalevu na mate qo. Ena nodra taqomaki ka maroroi o ira na lewenivanua era rawa ni vakaleqai, e dodonu meda dei ena noda ile ni tataqomaki, ena rawa kina na bula. E sega ni dua na iulubale cecere duadua, meda duavata ka cakava na ka e dodonu me caka. TIKO E VALE, TATAQOMAKI, MAROROI NA BULA.

Vinaka vakalevu.