ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 06.05.21

Ni Bula Vinaka. 

Mevaka keitou a kacivaka nikua, sa mai vakacegu na lewenivanua a davo bibi tiko ena Intensive Care Unit e Lautoka ena vuku ni COVID-19. 

Au a vakaraitaka ena bogi enanoa, ni sa curu ina ICU na lewenivanua qo mevaka ni sa tauvimate bibi, vakadeitaki ni tiko vua na manumanu ni mate. Eratou veiqaravi vua na timi ena ICU, ia a seva ni sa vakacegu ena 6.35 ena yakavi nanoa.

Keitou rarawataka na nona mai vakacegu. Me vaka niu liutaka tiko na timi ni vuniwai kei na nasi, ni dua e vakacegu ena mate qo, e sa rui wiliwili levu vei kemami. E qai kilai tiko ga na nona vakacegu ena bogi nanoa ni vakarau meu vakaitavi, ia a gadrevi me vakaraitaki taumada vei ratou na lewe ni nona vuvale, nibera ni kacivaki vei keda. E sega ni dodonu vei ira na lewe ni vuvale mera rogoca na nona vakacegu e dua na wekadra ni kacivaki se ra wilika ena ivolamata. Keitou vakatulewataka me vakaraitaki ina vuvale, meratou kila rawa ni bera ni kacivaki.  

Qo sa ikatolu ni lewenivanua me mate ena COVID-19 – ia e isevu ni kisi me leqa ena kena veitakavi na mate ena noda vanua. Na neitou lolosi ena gauna qo – e salavata kei na neitou saga me tarovi na dewa ni COVID-19 ena noda veitikotiko, me kakua nira vakaleqai na lewenivanua. 

Keitou vakabauta ni lewenivanua qo a vakadewataka na mate vei rau na vuniwai ena valenibula e Lautoka, ia e sega ni kilai se a dewa vakacava vua. 

A sega ni vakadonuya na lewenivanua oya me vakadikevi vakavuniwai me baleta na COVID-19, ka so era a vakalewa, ia au na sega ni rawa ni vakamacala ena nona vakatulewa. Au rawa ni vosa ena vukudra na vakailesilesi ni valenibula e Lautoka – ia e sega ni yaga meda veibeitaki. E sega ni yalana e dua na lewenivanua na manumanu ni mate qo. Ni sa kerei na lewenivanua moni lomani ira na tauvimate. Kerei tale ga moni lai vakadikevi ke oni vakila ni tiko vei kemuni na ivakatakilakila ni mate, ni cakacakavata kei ratou na timi ni veivaqarai, me vakamuri na lawa ni tataqomaki. Ena rawa ni vakatautaki kina na bula kei na mate. Na manumanu ni mate qo e vakarerevaki, kau sa vakaraitaka oti na bibi ni noda tataqomaki.  

Ni oti na kena dikevi e 1723 na sabolo, sa vakadeitaki tale e va na kisi ni COVID-19. Na imatai e tiko ena vanua ni korotini ka curuvanua mai kei koya sa vakadeitaki oti. Ena qai vakaraitaka yani na kena matailalai o Vuniwai Sahukhan. Na vo ni tolu e dewa ga ena noda vanua.
 
Na kena imatai na nasi yabaki 47 ena Valeniwai e Raiwaqa. A tauri na nona sabolo ni ripotetaka oti na nona vuvu.  Ena gauna qo sa sogo tiko na veiqaravi ni Valeniwai e Raiwaqa vei kemuni na lewenivanua, ya, ni oti ga na kilai ni nona sa tauvimate o Nasi. Sa qaravi oti tale ga na nodra vaqarai na isema, o ira kece na vakailesilesi kei ira na tauvimate era sa tekivu vakadikevi vakatikitiki. E kunei tale ga vei nona lewenivale na matetaka na COVID-19. Sa namaki me qaravi vua na vaqaqai ni isema kei na tauri sabolo.

Rau qai kilai tiko ga ena yakavi edaidai na kisi ruarua qo, ka sega ni matata vakavinaka na vanua e vu mai kina.

E dua tale na kisi ena noda vanua, na nasi yabaki 25 e cakacaka ena Valenibula mai Lautoka. A vakatikitikitaki ena bogi na nasi qo kei ira na vakailesilesi, na tauvimate, ena Valenibula e Lautoka. Sa vagalalataki ena gauna sa vakadeitaki kina vei koya na mate. Sa vaqaqai tiko se tauvi koya vakacava na manumanu somidi ni mate.

Na neitou tauri sabolo a vakadeitaka vei keitou ni a sega ni basuki na lawa ni veiqaravi ena Valenibula e Lautoka. A sega tale ga ni kunei na manumanu somidi ni mate. Qo e vakadeitaka ni a muri vakavinaka na ituvatuva ni veiqaravi. Sa dodonu me taqomaki vakavinaka tiko ga na noda valenibula. Qori tale ga na vanua sa yala kina na itukutuku marautaki, baleta ni kena ibalebale, na veidewavi raraba ni matetataka e Lautoka, e sega ni vu yani e Valenibula, e tekivu mai tuba.

A tarovi totolo na dewa ni matetaka baleta ni taurivaki na Vanua ni Vakatatabu, nodra vaqarai na isema kei na tauri ni nodra sabolo na imatai kei na ikarua ni veitaratara. Sa dau vakadikevi vakavinaka ena veitikotiko ke so e tiko vei ira na mate, ia na kena tubu na kisi ka sega ni kilai na kena itekitekivu, e vakavuna na kena vaqaqacotaki na yadravi ni itikotiko. Ni sa vinaka tiko ga na itavi  ni tauri sabolo, sa na sagai tale ga mera vakadikevi taucoko na lewenivanua e tiko vei ira na ivakatakilakila COVID-19 ka veitalia na kedra isema vei ira era sa tauvimate rawa tiko. Na yadravi ni dua na itikotiko e nodra itavi na kena lewenivanua. Sa noda itavi taucoko na valuta na manumanu somidi ni matetaka qo. Na qaravi ni vakadidike raraba e dolavi tiko, o ira ga na tauvimate bibi era na vakauqeti mera kauti ira mai vei keitou, ena rawarawa tale ga na neitou qaravi ira. Era veibiuyaki tiko na timi era qarava na vakadidike, ena vakatotolotaka sara na nodratou veiqaravi kevaka eda dinata ka tokona na nodratou cakacaka na lewenivanua. Au sa vakamamasu, meda qarava na kena yadravi na noda veitikotiko, me kakua ga ni nona itavi na Tabacakacaka ni Bula – meda sa solevaka vakaitikotiko.

Salamuria tiko ga na ririkotaki ni kena tasoro mai vakayauyau na kisi me baleti ira na veiqaravi ena Tabana ni Bula, sa taurivaki tale ga eso na ikalawa ni tataqomaki, me tarova na kena tete na tauvimate mai Valenibula. Sa na vakaqaqacotaki ena gauna qo na ituvatuva sa qaravi tiko mai vakabalavu oya na nodra dikevi taucoko na tauvimate, e laurai vei ira na ivakatakilakila ni COVID-19. Sa na yalani tale ga na veisiko e Valenibula kei na Valeniwai taucoko sara e Viti me rawa ni tarova na nodra veimaliwai na tauvimate, na vakailesilesi ni Tabana ni Bula kei ira na lewenivanua raraba.

Qo e dua na vakatulewa dredre ina Tabana ni Bula. Keitou sa qai yavala na Tabacakacaka ena ririko ni na rawa ni ravuti keda, vakakina na neitou sa vasaqara eso na kena iwali. Keitou gadreva mera dolavi kece tiko na veivalenibula ena veiyasai Viti ina veikisi bibi ni tauvimate tale eso, mevaka ni sa vakatikitikitaki na valenibula mai Lautoka me baleta na COVID. 

Au se qai vakacavara mai qo na veitalanoa vakaiyaloyalo kei iratou na dauniveiqaravi liu ena loma ni valenibula mai Lautoka. Mevaka ra vakaraitaka nikua na Paraiminisita ni keitou sa lesia na itavi ena ‘FEMAT- Fiji Emergency Medical Assistance kei na waqa ni matanitu na MV Veivueti me lai veivuke ka veitokoni ena maroroi ni yala ni vanua vakatabui mai Lautoka.   

•    Keitou sa vakarautaka tale ga e 150 na idavodavo mera qaravi kina o ira era galala mai na mate na COVID. E namaki mena dola ka veiqaravi ena loma ni 48 na aua mai qo, me rawa ni vukei ira na tauvimate e dodonu mera qaravi ena loma ni 21 na siga.
•    Ena vakarawarawataki na nodra veitosoyaki na tauvimate ina so tale na valenibula kei na valeniwai ke gadrevi. Keitou na lesi ira tale ga na dauniveiqaravi me veirauti kei ira na tauvimate.
•    Ena yadravi vakamatua na valenibula qo me rawa ni galala tiko ga mai na COVID 19. Ena gauna qo, se dei tiko ga na valenibula mai Lautoka me valenibula e qaravi ira vakatabakidua na tauvi COVID.
•    Ena kena sagai me taladrodro tiko ga na veiqaravi ena Tabacakacaka ni Bula, au a sa veitalanoa kei na so na Vuniwai saumi mera dolava na nodra veiqaravi vei ira na lewenivanua ena yasayasa e Nadi, Lautoka kei Ba, vakabibi vei ira era sega ni rawa ni sauma na veiqaravi vakavuniwai. Keitou na qai vakadeitaka na nomuni gole, moni qaravi vei ira na Vuniwai vaqo ke sa mau na neitou veitalanoa. Ena sauma na matanitu na nomuni lai qaravi, namaki me keitou na kacivaka nimataka na yacadra na veivuniwai era sa rogoca na kaci ni Tabana ni Bula ena nomuni qaravi na lewenivanua. Au vakauqeti kemuni na vo ni Vuniwai ke rawa ni oni na qai qiriti au mai. Qo ga na gauna eda rawa ni vakaduavatataka kina na matanitu kei ira era tiko e taudaku ni matanitu ena nodra qaravi vakatotolo na lewenivanua. Ena sauma na matanitu na nomuni veiqaravi, ia ni yalovinaka, ni qiri mai meda mai salavata ena ivalu qo.

Na ituvatuva ni veiqaravi sa vaqaqacotaki me veiraurau kei na veika e rawa ni sotavi, oka kina na gagadre ni kena vakalevutaki, kevaka e tubu cake na kisi e Lautoka se ena taudaku kei Lautoka. Qo na imatai ni veiqaravi levu ni FEMAT ena dua na leqa tubukoso ka sa tu vakarau me vakaraitaka ni rawa ni qarava.

Ena sega wale ga ni gadrevi me yadravi matua o Lautoka kei Suva.  Sa levu sara era vakadewa na mate qo ena veitikotiko -- au doudou meu tukuna -- na mate qo e tiko ga ena loma ni veivanua vakatabui.  A kacivaki taumada ni rawa ni dola na veiqaravi ena taudaku ni vanua vakatabui.  Ena daumaka me da sa kua ni vakavolekati keda ina dredre vaqo. Na veibisinisi kece e sega ni bibi sa dodonu mera sogo. Na sitoalelevu, veisitoa, baqe, kemesi kei na veiqaravi bibi eso ena dola tiko me vaka sa kacivaki oti.

E sau levu na kena tete na mate qo, ia au sa veitataunaki ena bibi ni noda tataqomaki totolo me tarova na kena toso cake tale na kena isau.  Ena vukea noda bula ke kunei totolo na manumanu somidi ni mate qo. Ena rawa ni vakalailaitaka na kena tete ena noda veitikotiko kevaka eda vakamuria na iwalewale ni tataqomaki.  Vuluvulu vakawasoma, mo tokara na iubinigusu kei na ucu, me tiko ena nomu talevoni na careFIJIapp ka me waqa tiko ena veigauna kece o biuta kina nomu vale, mo rokova na lawa ni veiyawaki ena veigauna kece.  E sa kacivaka na Tabacakacaka ni Ovisa nikua, ni ratou sa yadrava noda veiyawaki ena veivanua kei na vanua ni bisinisi.  Kevaka o sa raica eso na ilawalawa, yalovinaka kua ni o lai ikuri ni leqa.  Mo dri tani.  Ena daumaka sara mo kua ni biuta na vale. Tiko ga e vale. E sega ni tiko ina vakailesilesi ena Valenibula e Lautoka na galala ya, me da rokova na nodra soli bula ka meda tiko vakadua e vale.

A sega ni namaki me vakaleqa na COVID-19 na bula ni lewenivanua me vaka sa donumaki tu qo. Ena leqataki vakalevu ke sa tubu vakalevu na iwiliwili ni tauvimate ena ICU ka na dredre na nodra qaravi me vaka ena so tale vanua e levu na nodra iwiliwili ni tauvimate. Ena sagai meda qaravi ira na tauvimate bibi. Ke sa sega ni taqei rawa ena ICU na iwiliwili ni tauvimate ena COVID,  e rawa nida tarova me kua ni yaco vei keda. Au sa vakamatataka oti na ituvatuva e sa taurivaka tiko na Tabacakacaka ni Bula meda rawa ni taqomaki ka maroroi mai na COVID. Ni sa vakamasuti na lewenivuvale, itikotiko, bisinisi vei na veitabana tale eso ena kena muri na ituvatuva ni tataqomaki qo. Na tukutuku tabaki ni bula, e sa yavu ni tataqomaki e namaki mai vei kemuni na lewenivanua kei na bisinisi. Ke oni raica eso tale na sala vinaka e rawa ni maroroi kemuni, ena vanua ni cakacaka kei ira na nomuni lewenivuvale –– ni taurivaka. Ena rawa ni maroroa e dua na bula. Nida cakacakavata na leweiViti, ena rawa nida taqomaka na noda vanua mai na nodra vakaleqai na tauvimate mai na manumanu ni mate qo.

Vinaka.