ITAUKEI - STATEMENT BY PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 11.08.21

Mevaka sa dau qaravi tiko, ena dau vakaraitaki yani na irogo kece me baleta na COVID-19 kei na veivakatulewa e qaravi kina.

Mai na 24 na aua sa oti, e 568 na kisi vou ni COVID-19. E 262 mai na Yasayasavakara ka 306 ena iWasewase e loma.

Meda kua sara ni marautaka na lutu ni kisi vakadeitaki ena dua na siga. Me kua ni vakacalai keda na lutu ni kisi ni COVID-19 ena iwasewase e rua qo. Ena vica na macawa sa oti a so tale na veiveisau ena ituvatuva ni vakadidiketaki vakavuniwai vei ira na tauvi COVID-19 me vakamamadataka na tarabi ni veiqaravi e sotavi tiko ena volau ni vakadidike kei na Tabacakacaka ni Bula. Qo e oka kina na kena raici vinaka na vakadikevi ni sabolo e qaravi me rawa ni vakatotolotaka na macala ni nodra sabolo o ira era ririkotaki ni bibi vei ira na COVID-19. Keitou namaka tiko ni veisau qo ena vakilai ena iwiliwili ni kisi vakadeitaki ena veisiga. Sa rui bibi kina na neitou vakayagataka na veitukutuku vakadeitaki me rawa ni kilai kina na ituvaki ni matetaka ena veiwasewase. 

Ena gauna qo, ratou sa dikeva tiko vakatotolo na itukutuku na timi ni vakadidike me vukea na vakamatatataki ni veidewavi ni matetaka ena iwasewase e rua qo. Ia, sa kilai  ni tubu tiko na ririko ni dewa vakarawarawa ni manumanu ni mate kei na dewa tawakilai ni mate ena iWasewase e loma kei na Yasayasavakara. 

Ia, e marautaki ni 664 na lewenivanua era sa bula, qo mai na iotioti ni tukutuku a kacivaki, kena ibalebale sa 24,299 na kisi vakadeitaki. Qo, sa 38,344 taucoko na levu ni kisi vakadeitaki me tekivu mai na Evereli ni 2021.
E 13 tale na lewenivanua era sa mai leqa ena COVID-19, qo sa 340 taucoko na iwiliwili ni lewenivanua era sa leqa me tekivu mai na Maji ni 2020.

E lewe 3 na leqa qo sa cula vakarua nibera ni ratou leqa. Ia, mai na gauna e vakilai kina na ivakatakilakila ni mate keitou kila kina ni lewerua sa tauvimate rawa tiko ni bera na ikarua ni icula. E bibi meda kila ni duidui tiko na kena wali kei na tarovi ni mate. E sega ni walia na COVID-19 na icula, e kena ibalebale ena sega ni yaga na icula kevaka o sa tauvimate rawa tiko. Na icula ena taqomaki iko mai na tauvi COVID-19 kei na nomu na vakaleqai mai kina. Na rua na icula e vukea me vakalailaitaka na ririko ni kena dewavi iko na manumanu ni mate, ka vakalailaitaka na ririko ni tauvimate bibi kei na leqa ena COVID.

Na ikatolu ni tauvi COVID a leqa ni oti e macawa rua mai na nona cula ena ikarua ni icula. Mevaka keitou sa dau vakaraitaka tiko yani, e dodonu mo cula vakarua ka waraka me 2 na macawa me qai taucoko na nomu taqomaki. Qo e baleta ni oti e 2 na macawa ena qai cakacaka na wainimate me rawa ni tataqomaki. Kevaka o gadreva me taucoko na nomu taqomaki, ena gadrevi mo cula ena ikarua ni icula ni COVID ka waraka me oti e rua na macawa me qai taucoko na nomu taqomaki.

E sebera ni dua na lewenivanua e Viti sa taucoko na nona taqomaki me sa leqa mai na COVID-19. Ena qai vakamacalataki vakamalua na matailalai ni tukutuku ni nodratou leqa na lewenivanua qo.



NA KENA MATAQALI NA DELTA
Na sasaga ni kena valuti na matetaka qo ena noda vanua, era qarava tale tiko ga na veimatanitu.  Na kena mataqali qo na Delta sa vakavuna me robota na veiyasaivuravura na kisi ni COVID-19. Ena maliwa ni June ina Jiulai ni 2021, e vakaraitaka na WHO ni tubu na iwiliwili ni tauvi COVID-19 ina 80 na pasede ena veiyasaivuravura.

Ena vica na macawa sa oti, e rerevaki sara na levu ni  tukutuku veivakacalai kei na nodra itukutuku lasu na viavia vuku me baleta na COVID-19. Keitou kauai vakalevu na nodra sega ni via cula na lewenivanua ena veivakacalai se na veilasutaki e kaburaki tiko yani. E rawa ni vakaleqa na nodra veiqaravi na vakailesilesi ena nomuni taqomaki na lewenivanua. Au gadreva meu na vakamacalatakataka na dina me baleta na veika e sotavi tiko ena gauna qo kei na kena mataqali qo na Delta. 

Sa vakamacalataka na WHO ni gauna qo e rawarawa sara na veidewavi ni kena mataqali qo na Delta, e dewa vakarawarawa vei ira na lewenivanua, ka vakavuna mera idewadewa ni mate.

E rawarawa sara na kena dewa ni veidutaitaki kei na matetaka.  Vaka kina na smallpox, MERS, SARS, se Ebola – e via tautauvata ga se sivita sara na susunu (chicken pox). E rawa beka ni mate dewa vakarawarawa duadua me sotavi ena vuravura qo.

Na rawarawa ni kena veidewavi e saravi tu qo ena veimatanitu era sotava tu na rerevaki ni tubu totolo ni wiliwili ni COVID-19 mevaka e UK, Amerika, kei Idia.

Ena noda vanua, na rai vakavuniwai kei na ivakadinadina e vakatakila nida sa mua donu tiko. Sa vakaraitaka tiko na itukutuku vakasokumuni mai ena veiyasaivuravura ni cula e vakalailaitaka na ririko ni kena vakilai na ivakatakilakila ni mate. Eso sa taucoko na nodra cula era se rawa ni tauvimate tiko ga. Na icula ni COVID-19 e vakalailaitaka na vakilai ni bibi ni mate, curu e valenibula kei na vakaleqai mai na COVID-19. Ni oti na imatai ni icula ni AstraZeneca, sa na 71 na pasede na nodra taqomaki mai na bibi ni mate se curu i valenibula. Ena qai toso cake ina 92 na pasede ni oti na ikarua ni cula. 

Eda kila ni se rawa tiko ga ni tauvimate o ira sa taucoko na nodra cula. Na icula qo ena taqomaki keda mai na tauvimate bibi kei na noda vakaleqai. Ena rawa tiko ga ni tauvimate o koya sa taucoko na nona cula, ia ena sega ni vakila se vakila ga eso na ivakatakilakila. Qo e baleta na itataqomaki e tiko ena wainimate. 

Kena ivakaraitaki, e dua na iwiliwili levu e UK era sa cula, ia se tubu tiko ga na kisi mai na kena mataqali na Delta. Sa lailai sara na lewenivanua era curu e valenibula kei ira era vakaleqai mai na COVID. Qo ni vakadutaitaki ina gauna se veidewavi kina e liu na mate.       

Mai Amerika, e via tautauvata sara ga kei na iyaloyalo e basika tiko ena noda vanua. Oya na tubu ni kisi kei na mate ena veivanua era levu kina na sebera ni cula. Sa ra vakasinaita na veivalenibula kei na ICU o ira na sebera ni cula.

Na veika era sotava na veimatanitu, nodra ivakasala na kenadau ena veiyasaivuravura sa dodonu kina meda raitayaloyalotaka na veika meda namaka ena noda vanua. Ke sa cula e 80 na pasede ni lewenivanua e gadrevi, ena laurai ni se tiko ga na mate. Ia, sa na lailai ga era tauvimate bibi, curu e valenibula se ra vakaleqai ena COVID-19. E dei tiko ga na noda na sasaga me ra na taqomaki na noda itokani, lewenivuvale kei na noda ilawalawa mai na tauvimate bibi se na vakaleqai mai na COVID.

Na vakadidike buta katakata mai na veiyasaivuravura e vakaraitaka ni wainimate qo e vakalailaitaka na veidewavi ni mate ena lomanivuvale. Na icula qo ena taqomaki ira sa cula ka na rawa tale ga ni taqomaki ira era veitaratara kei ira sa cula oti. Sa dodonu meda cula, sega wale ga ni baleti keda, e baleti ira tale ga na tu wavoliti keda, noda lewenivuvale, itokani, o ira eda cakacaka vata kei ira era vakayagataka na veiqaravi. Na itukutuku matata sa vuki kacivaka tiko na veitabana ni bula kilai levu e vuravura mevaka na CDC e Amerika kei na so tale, kei ira na veimatanitu tale eso eda sotava vata tiko na veibolebole. Na sala ga e rawa ni da taqomaki kina sa ikoya na noda cula me lewe levu na lewenivanua e dredre na nodra tauvimate.  

Ni sa rawarawa na veidewavi ni veimataqali mate, eda sa kila ni sega wale ga ni kena iwali na cula – me tomani tiko ga na vakamuri ni vakaro ni tataqomaki mai na Tabacakacaka ni Bula eda kila ni na yaga – mevaka na tokari ni ubinigusu kei na ucu, savati vakawasoma ni liga ka yawaki iko mai vei ira ni sega ni vuvale vata. Se yawa sara ni yacovi na 80 na pasede ni lewenivanua me taucoko na nodra cula. Qo eso tale na iwalewale vovou me taurivaki, dina ga ni totolo sara tiko na iwiliwili ni lewenivanua era cula.

Vei kemuni na sebera ni cula, au via tataunaka mo ni rogoca na itukutuku dina ka moni kua ni rawai ena itukutuku veivakacalai kei na lasu sa robota na noda veitikotiko.  Era na vakila tale ga na revurevu ni nomu vakatulewa na nomu lewenivuvale, na itikotiko raraba, kei na noda vanua.

Au via tataunaki kemuni, o cula se sega, ena yaga meda yadrava tiko na noda bula ka mo vakatikitikitaki iko ena kena gauna totolo duadua kevaka o vakila na ivakatakilakila ni COVID-19.

GAUNA ME NA VEISAUTAKI KINA NA IVAKARO NI VAKATATABU.

Na tuvatuvaka ni veisiga nimataka ena vakatautaki ena veiqaravi ena gauna qo, na veileqa vovou kei na veika e vure cake mai. E rua na tikina bibi ena vukea na vakatulewataki ni Tuvatuva me Vakalailaitaka na veidewavi ni matetaka. Na imatai, na veivanua e dewa tawakilai kina na mate. Kena ikarua, na icavukalawa eso me baleta na veicula.  

E biu na iyalanivanua vakatabui e Lami - Nausori me baleta na levu ni wiliwili ni wasewase ena lomanivanua qo. Me yacova mai qo, sa tubu na iwiliwili ni kisi ena yasa ruarua ni yalanivanua. Kena ibalebale, sa na talevi tale na vinaka ni kena vakadeitaki tiko na iwalewale qo.  

Ena tubu ni wiliwili ni kisi kei na iwiliwili ni cula mai na Yasayasavakara, sa dikevi tale tiko kina na inaki kei na yaga ni yalanivanua. Na veiveisau me na vakayacori ena vakatautaki ena iwiliwili ni lewenivanua era cula ena veitikotiko. Qo me ikuri ni veicula ena veivanua sa digitaki. Keitou kila ni levu na vanua era na osooso vakalevu ni sa na dola na veiyalanivanua vakatabui. E vakabibi qo vei ira na vakaitikotiko ena Coral Coast Highway baleta ni ra dau kele vakalevu kina na lewenivanua era veitosoyaki e Suva - Lautoka. Eratou na dikeva vakavinaka na matatimi ni veiqaravi ni Tabacakacaka ni Bula na kena vakadeitaki na iwiliwili ni lewenivanua era sa cula ena veitikotiko qo, ni bera ni dolavi na iyalanivanua. Keitou sa veiwaseyaka na icula ni COVID-19 na Moderna ena veivanua se lailai kina na lewenivanua era cula mevaka ni lekaleka ga na gauna e taurivaki me na taucoko na nodra taqomaki.  

Sa nanumi tale tiko ga me na dikevi na gauna ni vakatabui ni veilakoyaki. Meu tokaruataka, na vakatulewa ena vakatautaki tiko ena levu ni lewenivanua era sa cula. Me kua ni da wele ena kena sa nanumi me vakayacori na veisau qo. Na matetaka qo e sebera ni oti - na veivakatakilakila kece era se tukuna tiko ni se tubu tiko ga na ririko ni veidewavi ni mate e Viti Levu taucoko. E sega ni dua na tikinisiga vakadeitaki me sa na dolavi kina na veiyalanivanua se me na veisau na gauna ni vakatabui ni veilakoyaki. Ia keitou kila, ni gauna sa na vakayacori kina, ena muria mai na kena vakaukauataki na iwalewale ni tataqomaki sa tiko qo – vakabibi na kena vakatabui na vakasoqonivata. 

E tomani tiko ga na yadravi vakavinaka ni veisokoyaki mai Viti Levu ina Vualiku kei na veiyanuyanu. Qo ena rokovi ni ivakaro eso nibera na vakavodo kei na korotini. Se sega na kisi vakadeitaki ena veivanua qo –e dua na ka marautaki ka vinakati me dei tiko ga. E sega ni tiko ena ituvatuva me na veisau na ivakaro ni veisokoyaki. Me tomani tiko ga na bula ena veivanua qo – e sega ni vakaibalebale kevaka me veidewavi vei ira na mate.

IKURI NI ROGO
E dei tiko ga na ituvatuva ni Tabacakacaka ni Bula ena kena vakabibitaki na nodra cula na ilawalawa era ririkotaki vakalevu – o ira sa sivia na yabaki 60, ira na marama era tikobibi, o ira era tauvimate bibi kei ira na ilawalawa era leqataki vakalevu – ena kena gauna totolo duadua. Eda kila deivaki: Na icula ena vinaka vei ira na tauvimate bibi ka rerevaki sara ni dewavi ira na COVID. Sa matata kina – me ra cula se me ra bolea na kena na rawa ni bibi na COVID-19 kevaka e tauvi ira.  Keitou sa vakananumi ira kina na ilawalawa qo me ra sasagataka me ra cula vakatotolo. Eratou na sasaga vakagumatua na matatimi ni veicula me na yacovi ira yani na itabaqase kei ira era sega ni rawa ni ra gole me ra lai cula. 

Keitou sa vaqaqacotaka ena iWasewase e loma na ituvatuva ni nodra vakatikitikitaki e vale kei na nodra vakagalalataki mai na tauvimate. Qo me na vakadeitaka na yadravi ni tukutuku vakasokumuni ka vakayagataki me vakamuri kina o ira na tauvimate era vakatikitikitaki ga e vale. Ena tikina qo, ena rawa ni guileca kina eso na lewenivanua sa dede na nodra vakatikitikitaki e vale. E gadrevi me vakasavui vei kemuni na lewenivanua ena lomanivanua vakatabui e Lami - Nausori, kevaka o vakatikitikitaki e vale nibera na ika27 ni Jiulai 2021, ka sega ni o vakila e dua na ivakatakilakila ni mate, ni sa vakagalalataki nikua - Vukelulu, na ika11 ni Okosita 2021. Kevaka se o vakila tiko ga na ivakatakilakila ni COVID-19, kerekere mo ni lai dikevi ena dua na vanua ni veiqaravi vakavuniwai voleka duadua. E rawa tale ga ni o qirita na 158 mo kere ivakasala kina. 

E dua na iyaloyalo e lomaleqataki ni se laurai tiko ga na nodra qai yaco cibaciba yani e valenibula o ira era tauvi COVID-19. Sa rui vakamosiyalo. E sega ni dodonu me yaco. Sa vakarautaki na naba ni talevoni me kilai kina na kisi era tauvimate bibi. Sa tu vakarau tale ga na matailawalawa me na vakaleleci ira na tauvimate i valenibula. Kerekere, ni yadravi ira na nomuni lewenivuvale – vakabibi o ira na itabaqase se o ira era tauvimate rawarawa. Ke bibi vei ira na ivakatakilakila ni matetaka, ni vakaraitaka mai me rawa ni ra qaravi me ra bula. Ena sega ni rawa ni tarovi na COVID, ia sa tiko na veivuke ena rawa ni veivakabulai kevaka ni solia vei keitou na galala.

FEMAT – na timi ni veiqaravi – ena gauna qo, sa levu sara  tiko na veiqaravi ni veivakaleleci i valenibula ena taudaku ni vanua vakatabui e Lami – Nausori. Sa vakayacori tiko na veitalanoa kei na Tabana ni Ovisa me vakarawarawataki na veiqaravi e gadrevi vakatotolo vei ira na vakaitikotiko ena taudaku ni vanua vakatabui e Lami – Nausori. Me ra qirita na 165 kevaka era vakila se dua e vale e vakila ni sa bibi vua na ivakatakilakila ni matetaka.

Na kena mataqali na Delta sa veisautaka na iwalewale ni tataqomaki vakabibi na mana ni cula, ia me kua ni guilecavi:
•    Ni vakatinitaki na nomu taqomaki mai na tauvimate bibi kei na nomu rawa ni vakaleqai kevaka sa taucoko na nomu cula; na icula ena taqomaki ira na lewenivanua era tauvimate rawarawa.
•    Ena lailai na veidewavi ni mate ena veivanua era levu kina na lewenivanua era sa cula oti.
•     Na iwalewale kece ni tataqomaki ena veitikotiko me sa taurivaki. Tokari na iubinigusu kei na ucu, rokova na veiyawaki me 2 na mita, savata vakawasoma na ligamu ka me kua na vakasoqonivata. Me waqa tiko na careFIJI app ena veigauna kece ni gole e tautuba.

Ena yaga me taurivaki na iwalewale kece ni tataqomaki. Ena tomani tiko ga na ituvatuva ni veicula. Na kena inaki me ra cula kece na itabaqase ena noda vanua. E gadrevi me sivia e 80 na pasede na lewenivanua mera cula vakarua, ke 100 na pasede sa na vinaka sara.

Kevaka e levu na itukutuku e vakasokumuni me baleta na mana ni cula vei ira na gone, ena qai veitalanoataki na kena vakatututaki mera cula na gone sa sivia na yabaki 12.

E dei tiko ga na neitou itukutuku:

Meda saga meda cula vakarua.

Rokova na ivakaro ni tataqomaki mai na COVID.

Mo vakatikitikitaki iko kevaka o vakila na ivakatakilakila ni matetaka.

Qirita na 165 me rawa ni o qaravi kevaka sa bibi na mate.

Ena yaga meda dui qarava na noda itavi me rawa ni tarovi na veidewavi ni mate.

Vinaka vakalevu