ITAUKEI - STATEMENT BY THE PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 28.04.21

Bula Vinaka. 

Me'u na tekivu nikua ena itukutuku vinaka – Eda sa vakuria eso tale na iyaragi vovou yaga ki na noda iyaragi bulabula me na vukei keda me vakarabailevutaki, ka vakatotolotaka, na noda vakadidike baleta na COVID-19. Mai na 9:00 ena mataka nikua, eda sa ciqoma kina e va tale na GeneXpert misini vou o, ka tiko kina na kaukauwa me na cicivaka e 384 vakacaca na vakadidike ni COVID-19 ena 24 na auwa.

Ni cokovata na kaukauwa vou oqo kei na kaukauwa ena gauna oqo sa rawa ni cicivaka tiko ena gauna oqo e 1,128 na vakadidike ena dua na siga ena noda vanua. Na kena vakalevutaki na kaukauwa oqori ena vakadinadinataka na bibi ni da rai ki liu, ka vakainakitaka na noda sasaga voli ena veikisi ka vakamuria ka sa vakadinadinataki ni veitauvi. Eda sa tekivu vakayagataka tiko vakavinaka.
 
Nikua na vanua eda tu kina, ni oti e 685 na vakatovotovo se vakadidike ena kena volau kei na 20,201 na lewenivanua era vakadikevi nodra bula ena noa, sa rua kina kisi vou ni COVID-19 me mai ripotetaki
 
Edua na tamata, na noda ika 110 ni kisi, e dua tiko na kauwai baleta, ka na gadrevi kina vua eso tale na ikuri ni veivaqaqai kivei ira na nona veitaratara me vakadeitaka kina kevaka esa semati oti okoya ki na so tale na kisi yavala. O koya e dua na yabaki 53 dausasamaki ena Valenivolavola ni Yasana o Ra,ka vakila vua na ivakaraitaki ni COVID – ena nona kisi, e vakila na mosi ni yago–ena nona sikova na Nanuku- Health Centre ena ika 24 ni Epereli. Sa vakau o koya ki na tabanalevu vakagalala ena Valenibula o Lautoka, me vaka na iwalewale tudei ni veiqaravi.
 
Taumada, au vinakata me'u vakavinavinaka ki lewenivanua oqo. A vakila na ivakatakilakila, ka ripotetaka. Oqori sara ga na ka dodonu me vakayacora. Sa raici tiko vakavuniwai ka sega ni qai vakarerei vei dua. Ratou sa dikevi  na nona vuvale. Ka sa taqomaki cake sara ko Viti baleta na veika oqo.
 
Era sa vakadikevi taucoko na lewe ni nona matavuvale mai na koronivuli ni Ra Special school vata kei ira na Ovisa era taqomaki tiko ena vanua ko ya. Na Tabana ni Ovisa eratou sa tauyavutaka talega ena koro ko Naiserelagi, ko ko Nanuku kei na tikotiko e Dokonavatu na vanua e vaka-wasewase. E 50 lewenivanua esa vakatakilai oti ena veitaratara taumada kei na ikarua ni veitaratara ka ra sa vakadikevi ena matetaka kei na ivakatakilakila. Era sa vakasalataki taucoko na lewe ni matavuvale mai na Koro o Nanuku, na koro o Naiserelagi kei na itikotiko e Dokonavatu me ra tiko ga e vale me yacova ni sa laurai tale mai.

Eso beka mai kea era a veitaratara beka kei na tamata oqo. Eda gadreva na lewenivanua e Viti eda vakaitikotiko ena yasayasa vaka Rakiraki me da qaqarauni ki na ivakatakilakila cava ga e rawa ni yaco kina COVID-19; ia kevaka o vakila tiko niko malumalumu, muria na ka e cakava na  turaga oqo ka sikova na vanua ni dikevi e voleka se qirita na vanua ni veiqaravi ni Bula ena158 meratou lako mai na tabana ni bula kina nomu vale. Era tiko na vanua ni vakadikevi ni bula ena valenibula e Rakiraki, valeniwai e Nasau, valeniwai e Namarai, valeniwai e Nanukuloa kei na loma ni tauni e Rakiraki etiko kina edua veibasai na siteseini ni ovisa. Ena vanua cava ga o lako kina, raica mo waqaca tiko na nomu careFIJI app.

Na ikarua ni kisi vou ena gauna oqo e makare vinaka sara: A tiko tale e dua na tagane yabaki 25 ena vale nei koya na marama mai Makoi, na ika 95 ni neitou kisi. Keitou a tauyavutaka ni sa ikoya e dua na veitaratara voleka ena neitou vakadikeva, ka keitou vakadikevi koya ena vuku ni veitaratara voleka oya veitalia ga ni sega tu na kena ivakatakilakila. A tiko mai Makoi mai na ika 12 ki na ika 19 ni Epereli a gole yani vei Vunimono, o Nausori ka laki raici mai kina. Sa tiko oqo e 4 na timi me keitou vakadevi ira kina vakayavutaki ena nona itukutuku makawa ni veilakoyaki. Sa vakagalalataki o koya ki na dua na tabana ni vakagalalataki ena Colo –i- Suva. O ira na nona dau veitaratara taumada era sa vakadikevi talega mai na Colo - i -Suva.
 
Oqo e dua na tikina bibi me da kila. Na mana ni neitou vakamuria vakavinaka na veitaratara sa vakavuna me keitou kunea na turaga oqo ka tarova na tete ni mate mai Makoi. Sa kena ibalebale moni vakarau moni vukei keitou ena gauna ni sa qiriti yani kina. Solia vei ira na itukutuku matailalai ni nomu veitosoyaki kei ira na tamata o sa veitaratara kei ira. Oqo ena taqomaki iko kei ira na wekamu mai Viti.  
 
Oqo e kauta mai na iwiliwili taucoko ni kisi e COVID e Viti ki na 111 mai na imatai ni gauna a vakatakilai kina na imatai ni kisi ena ika 19 ni Maji 2020. 44 na kisi oqo era sa vakagalalataki tiko nikua ni bula tiko na mate veira. 
 
Eda na tiko ga ena dua na gauna ni vanua wasei ena taqomaki baleta ni rua na kisi vou oqo e tukuna vei keda ni mate oqo esa tete ena veiyasai Viti. Na rua na macawa oqo ena vakadeitaka na rua na vula vei Viti ka dodonu meda vakaitovo me vaka eda sa tauvi COVID19, dina kevaka esega ni dua na kisi ena noda tikotiko ka sega nida vakila edua na ivakatakilakila. Meda dara noda matavulo, tiko e vale ka waqaca na noda careFiji app-ona vukea na bula ni tamata.
 
Me vukea na noda vaqaqa na veitaratara, ena taba tiko ena niusiveva kei na ivolamata ni Fijian Government na lisi ni veivanua kece ka keitou vaqaqa ena veitaratara. Oira na lewenivanua era tiko voli na vanua kei na gauna oqori mera qiriti na 158.
 
Ena veikisi vovou kece sara, na leqa oqo e dau vakavuna e dua na inaki vou ka vakaibalebale vakalevu cake me baleta e levu na lewenivanua e Viti. Sega walega vei ira na lewe ni matavuvale, ia vei ira na wekada, kei na veitikotiko raraba. E vuqa vei keda eda sa rogoca oti na lawa taumada ni noda taqomaki tiko e liu. Ia e vuqa beka vei keda ena rawa ni vakaleqai keda na noda na vakanuinui ena veitaqomaki vakabalavu mai na yabaki sa oti nida valuta ka taqomaki keda rawa mai na COVID-19 ka sa da luluqa beka noda sabai keda ka sa dodonu me vakananumi talega vaqo:
Lawa naba dua sa ikoya mo tiko ga e vale vakavo ga ke sa tiko e dua na inaki bibi mo biubiu kina. 
Mo kakua ni waki ira vata e dua e sega ni tu vata kei iko. 
Me kakua ni vakayacori e dua na qito ena dua na mataqali tamata. 
Vakavo ga ena veisoqoni ni veibulu lailai, ena sega ni vakatarai me vakamatautaki e dua na soqonivata. Na kena dina mo kakua ni lako voleka mai e rua na mita ke rawa niko vukea.
Na vanua cava ga o lako kina ena taudaku ni nomu vale, sa dodonu vakayagataka edua na matavulo.
Savata vakavinaka ka wasoma na ligamu. Vakayagataka na wainimate ni ko raica.
Me ra dau sogo na veibisinisi era sega ni tiko ena lisi ni veiqaravi bibi.
E sega ni dodonu mo wasea bilo ni yaqona se tavako. Na veitaratara vakatamata yadua -- na veivosaki sega ni dau veivakamatavulotaki - ena rawa ni vakaleqai iko. 
Yalovinaka ka lavetaka mai na careFIJI, ka mo dolava se waqaca sara tikoga ni ko sa tu ena veivanua raraba. E sega ni vakayagataka na batiri kei na ilavo ena talevoni. Na ka ga e gadrevi kina o sa nomu tu vakarau mo vakayagataka.

E vuqa na lewenivanua era kerea me keitou vakalawataka ne neitou ivakasala se ivakaro. Eso na ka erawa ni vakalawataki. E rawa ni keitou biuta na sabai ni vanua ena veisaqata. Erawa ni da vakadreta na vakamatavulo. Ia eda nanuma ni na rawata na matanitu me dikeva kece na talevoni, vale se valenicakacaka ena noda vanua? Keitou na sega ni rawata.

Ia oi kemuni na lewenivanua -- e rawa ni oni cakava vei kemuni na veika oqo me vakamatautaki. Kevaka meda na dui vakamuria na lawa oqo vakaikeda, eda na sega ni gadreva e dua tale na cakacaka vakalawa--ka da na vakadruka tale na vairusi oqo.
 
E dodonu vei ira kece e Viti me ra bulataka na itavi ni tamata yadua me ra savata na ligadra, dara na nodra matavulo, lavetaka naFIJI -- KA VAKADEITAKA NI SA DOLA -- ka taqomaka na yawa ni yagodra mai vei ira tale eso. 
Ena sega ni rawa ki na Tabana ni veiqaravi me vadreti kemuni mo cakava na veika kece oqo ena veigauna taucoko. O kemuni duadua ga o ni rawata. Na Tabana ni veiqaravi oqo ena sega ni rawa ni yalana na katuba ni nomu vale, ia e rawa ni o vakatulewa vei ira era curu yani ka curu yani i tuba. Era na sega ni rawa ni raici iko na noqu timi ka wilika na sekodi o na taura me savata kina na ligamu; o na rawa ga ni vakadeitaka mo savata vakavinaka na ligamu. 

Sa na vakaqaqacotaki cake na veitosoyaki ena veivanua vakatabui me tekivu nikua. Na soli na gauna moni veilakoyaki kina ena vanua oni vakaitikotiko kina ka sa na sega ni vakatarai na motoka usa pasidia mera tgakosova na veivanua vakatabui oqo. Tekivu nikua na pasi ni veilakoyaki ena vanua vakatabui ena solia na Tabana ni Bula. Oqo ena vakatarai vei ira na gadreva dina ena inaki bibi, se baleta na leqa vakatotolotaki e valenibula se ka bibi wilikina na veiqaravi ni veibulu. Na yacadra na tauvimate era gadreva na raici vakavalenibula ena mate ni ivi (kidney) esa tiko veiratou na ovisa ena lati ni vanua vakatabui. Ia sa kerei oira na tauvimate oqo mera tiko vakadua ena loma ni 14 na siga oqo. Na usani ni wainimate se kakana ena rawa ni veisautaki ena iyalayala ni vanua ka dodonu me vakarautaki na kena vakau kei na kena ciqomi vei ira na kerea mai.
 
 E dua tiko na vuna eda dolava tiko kina na sitoa volitaki kakana, baqe, kemisi -- me rawa kina vei ira na tamata me ra volia na veika yaga veiira, me vaka na kakana me ra kania kei na wainimate vakavuniwai era gadreva. Ena loma ni vanua vakatabui keitou cakacaka vata tiko keiira na daunibisinisi me rawa vukei na lewenivanua ena veika era gadreva ena vanua vakatabui era tiko kina. E sega ni dodonu me dua e vakaiulubaletaka na nona biuta e dua na vanua vakatabui me rawa kina ni yacova na veiqaravi oqo.

E dua na ka nuiqawaqawa levu ni lewenivanua, kei na tabana vakaitukutuku raraba, me baleta na yadra mai na vanua ni vakagalalataki ka tekivu mai kina na veitalanoa ni mate dewa oqo. Yalovinaka, e sega ni gauna oqo ni veidusi se veibeitaki oqo.

Na dina ni oira na yadra ena vanua ni vakagalalataki era veiqaravi ena iyalayala ni vanua me rawa ni valuti kina na COVID-19 ka taqomaki noda vanua me dua na yabaki taucoko, ia tauri ira talega edua na malumalumu ni veiqaravi ka vakatarai kina na mate dewa oqo me dro mai Viti Levu. Ka sa vakadinadina ni mate oqo esega ni loloma se veivosoti ena dua walega na malumalumi ni veiqaravi se cakacaka ni guileca.

Kevaka erawa ni yaco vei ira, erawa ni yaco vei iko. Yalovinaka mo vakarauvinaka. Vakamuria vinaka na ivakaro kece sara me baleta na tiko bulabula eda vinakata me vakaoti vakatotolo. Eda gadreva mera tiko kece evale na lewenivanua me rawa ni yaco kina oqo. Na levu ni noda vakamuria vinaka na totolo ni noda valuta ka taqomaka noda vanua mai na COVID.
  
Ena loma ni matanitu raraba, e vuqa na Viti -- era sa lomaleqataki ira tiko kei ira era dau lomana -- era sa vakasalataki keitou sara tiko vakalevu. Au mai ciqoma eso na itaba ni kua mai na Yasana o Serua mai vei ira na iliuliu vakaitikotiko ena nodara sa  vakatabuya na curu yani ni tamata kina matavuvale ena vanua o ya. E sega ni dua e tukuna vei iratou me ratou vakayacora. Era sa vakayacora oqori ena inaki rawarawa era kauwai kina me ra taqomaka na nodra itikotiko raraba.

Na noda Parai Minisita e sa gadreva tu me vakadeitaka ni yacova yani na itukutuku oqo ena veiyasai Viti yadua e gadreva me rogoca, sa kerea kina o koya me vakadewataki na itukutuku taucoko oqo ki na ivosavosa ni ivosavosa. Au vakayaloqaqataki ira na iliuliu mera vakasaqara mera vakauqeta vakatotolo ena loma ni nodra itikotiko raraba mera wasea na noda itukutuku, ka qai vakayacora e dua me vinaka cake ena nomuni raica ni vakayacori na ivakarau ni noda bula ena itikotiko raraba.

Era se tikoga eso ve keda era nanuma tiko ni sega ni na tarai ira na leqa oqo. E levu talega na tamata ena veiyasaia vuravura e vakakina nodra rai ni bera ni vakavuleqa ena nodra vanua na  COVID-19. Na nodra cala eda vuli mai kina. Na lesoni oya me kua nida didivara kina. E dodonu meda sotava na kena dina e matanavotu – baleta ni bolei kina na nodra bula e udolu na lewenivanua e Viti. E levu na bolebole  oya e esega tikoga ni wili rawa qai sega ni dua  vei keda e rawa ni galala mai na kena revurevu.

Sa dodonu me keirau na sotava na veika dina eda sotava – ka keitou sotava e dua na veivakarerei dina ki na nodra bula e udolu vakaudolu na Viti. Eso na veivakarerei oqori e se sega ni cudruvi rawa ka sega ni dua vei keda e sega ni taqomaki mai na kena revurevu rerevaki.

Ia, sa tiko talega ena noda vunilagi e dua na nuinui vou. Sa yaco mai Viti na otioti ni usa wainimate ni veicula esa vitai tiko e daidai mera na qaravi taumada kina na tauvimate bibi.Emna qalevu tale na usausa wainimate ni veicula ena usa mai waqa.Sana levu tale na lewei Viti era na taqomaki kina. 

Ni oti e 30 na siga ni osooso ena yabaki sa oti eda raica kina na solibula lekaleka ena rawa ni vakasuka ena loma ni vanua -- eda a vakayagataka e dua taucoko na yabaki mai na osooso lailai oqo ena noda itikotiko.

Au sega ni yalataka rawa ni vakatatabu oqo ena totolo sara ga. 

Ia au sa rawa ni yalataka vei kemuni oqo: Era na vakabula na bula ni lewenivanua. Mo muri ira. Vukei keimami me keimami taqomaki Viti.  

Ni oti na nona vakarautaka o Dr Aalisha e dua na ikuri ni veivakavoui ena neitou kisi, eda sa na taro tiko. Me kakua ga ni buturaki e dua na vanua eda sa kovuta oti -- me vaka e sa mai dua na ivakarau makawa -- keimami kerea tiko na veimatabose ni vakauitukutuku me ra tarogi ira yadua. Yalovinaka, me da raica matua mada na veika e vakadinadinataki ena veiqaravi vakavuniwai.

Vinaka vakalevu