ITAUKEI - STATEMENT BY THE PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 29.04.21

Bula Vinaka.

Sa tekivu bera vakalailai na kacivaki ni itukutuku, Me vaka au sa kacivaka oti keitou dikeva tiko na virus ena loma ni 24/7. Ko ira na vakadeitaki esega ni dau yaco totolo mai na kena vakadeitaki. Ni kua esa so tale na itukutuku e bera mai ka sa kauta mai na bolebole vou kina iwalewale e vakayacori ka keitou solia kina neitou gauna ena yakavi ni kua me vakadeitaka ni vakamatatataki na veiveisau oya kina lewei Viti.

Ni bera nida tekivu au kila ni levu veikemuni e tiko na nodra kauwai baleti ira na tauvi ira tiko na COVID-19. Au rawa ni vakadeitaka ni sega ni dua e tauvimate bibi. Keitou sa dikevi ira kece tiko vakamatua na gadreva na veiqaravi voleka ena gauna era gadreva kina.

E kani rarawa ni oya walega ne itukutuku ni veivakadeitaki edaidai.

Ni oti nodra dikevi e 605 ena loma ni 24 na auwa – esa lima na noda kisi vou me ripotetaki ki Viti.

Ko irau na imatai ni rua na vuvale ni veitaratara ka kacivaki taumada era sa dikevi ka qaravi vakatikitiki. Na imatai na yalewa yabaki 25 ka tiko mai Vunimono na kena ikarua na nona nei yabaki 52.

Na ikatolu ni kisi e dua na pasidia ka gole mai Papua Niu Kini ena Vakraubuka na ika 9 ni siga ni Evereli. E deikevi vakatolu ka sega ni kune vua na ivakatakilakila nib era ni biuti PNG. Ka dikevi vakarua e na Tanoa ka galala talega kina nib era ni suka ena iak 23 ni Evereli.

Sa qai lai dikevi tale e Navua ka kunei ni sa tiko vua na ivakatakilakila ni matetaka oqo. Sa vakatikitikitaki tiko ena gauna oqo. Sa rawa ni keitou vakadeitaka ni a veitaratara okoya kei na kisi naba 95 – na tagane vakawaiti mai Makoi ena siga ni nona vakagalalataki mai Tanoa. Sa ivakaraitaki ni kena rawa ni cila ki tuba na manumanu meca ni mate oqo.

Keitou sa dikevi ira rawa e 98 era a vakasukai mai na Tanoa ena ika 12 ni siga kina ika 25 ni siga ni evereli, 82 vei ira oqo era sa dikevi ka tukuni vei ira mera tiko vakadua ga e vale. Era sadikevi tiko ena ikarua ni gauna na ilala oqo kara sa tarai yani na vo nil ewe 16.

Na ika 68 na tagane yabaki 68 mao Rakiraki ni oti non alai dikevi e na vale ni bula mai Rakiraki ena vuku ni nona vuvu keina matetaka. Se bera ni matata na vanua e yacovi koya kina na manumanau ni mate oqo.

Sa toso tiko na veivaqaqai ni tiko vakatikitikitaki tiko na tagane oqo.Keitou rawa ni vakadeitaka ni tiko tale eso vakataki koya ena keda maliwa. Kevaka o vakila ni veilecayaki na yagomu e na vanua cava ga e Viti yalo vinka ripotetaka yani kina vakanua ni dikevi o voleka kina.
Na ika lima ni kisi a deikvi rawa ena iyalayala ni noda curuvanua. Esa yabaki 23 na tagne oqo ka vuka mai Guyana ki viti kele tiko mai ena ika 22 ni Evereli ena NZ 952 mai Okaladi. Sa vakadeitaki ni tiko vua na mate oqo ena gauna e lako curuma tiko kina na 14 na siga ni tiko vakatikitiki mai Nadi.

Sa toso tikoga na nodra dikevi tiko na kisi vou, Eda kauwai vakalevu vua na nei mai Vunimono baleta ni cakacaka e vale ni culacula.Sa sogo nona vanua I cakacaka ena gauna keitou kacivaka ena Moniti. Era sa dikevi kece tiko na cakacaka vata na marama oqo.Na neitou lalawa ena bogi ni kua me keitou curu vale vakalevu ka rawa me 80 na pasede.

Ia na ika 110 ni kisi e tiko mai Rakiraki e sega talega ni matata se yacovi koya mai vein a mate oya. Ia eda vakavinavinaka ni sa qai dikevi rawa edua na kena ituktukutuku.

Na vuvale ni tagene oya era sa vakatikitikitaki. Sa dikevi talega e 40 era veitaratara vata kya kei na 406 tale mai Ra.

Ia na kisi naba 111 – mai na ikumumuni mai Makoi ka gole ki Vunimono- e kauwaitakai talega vakalevu baleta na levu ni nona veilakoyaki me tekivu ena ika 14 ni Evereli na gauna ese qai kunei kina. Oya e tautauvata ni 2 na macawa ni veilakoyakie Viti Levu oaya na vuna keitou saga sara kina vakaukauwa mera kilai na veitaratara vata kaya.

Keitou nuitaka ni ririko ni kena dewana matetaka oqo ena lailai sobu baleta ni sega tale ni dua na ivakatakilakila e kene vua ena mua ni macawa oqo. Ian a vakanuinui es ega ni kena iwali. Baleta ni vakaitavi tiko ena gunu yaqona keina veiwasei kavuru kei ira nona itokani kei na vuvale. Eso beka vei ira sa rawa ni dewa vei ira na manumanu meca ni mate oqo oqo. Sa sega nirawa ni da vakalaiva oya.

Ni tauri vata, na vei kisi sa kilai rawa tiko nikua kei na veika eda tawa kila rawa tiko nikua esa dusia vei keda ni dua na veidewavi vakarabailevu ena loma ni noda itikotiko.

Eda vakabauta ni da rairai tiko beka ena itekivu ni imoimoi totolo sara ni toso cake vakatotolo ena wiliwili ni tamata tauvi ira.

E vuqa na lewenivanua era sa taura sara tiko vakabibi na tukutuku ni ririko oqo. Sa tiko vei kemuni na neimami vakavinavinaka. Ia "e vuqa vei keimami" e sega ni veirauti na veitokoni oqo.

Na lewenivanua kece ena noda vanua vakayadua e dodonu me cakacaka vakavuku, dausavata wasoma na ligamu, ka tiko ga e vale. Se levu tikoga na veitosoyaki ena kedra maliwa na tamata taucoko.

Yalovinaka tikoga e vale, mo tiko ga e vale. Kevaka e tiko e dua na ivakarau ni tukutuku e bibi cake mai na kena oqo, o ya: Tiko ga e Vale.

Oqo na vanua eda na taqomaki vinaka kece kina. Ia kevaka e tiko e dua na itukutuku au via tarogi ira kece tiko mai me ra vukei keimami ena kena vakatetei, oya mera vakayaloqaqataki ira na tamata me ra tiko ga e vale.

Kevaka sa tiko vei iko e dua na inaki bibi mo biuta kina na vale, dau vakamatavulo ena veigauna kece ka waqaca na nomu careFIJI app ena veivanua kecega o lako kina. Kevaka o vakila ni nio sega ni vinaka, qirita e 158 se sikova na vanua ni raici vakavuniwai voleka duadua. Kevaka o raica ni ra sa yaco tiko na lewevuqa, kakua ni vakuria na leqa. Tiko tani. Tiko tani me vaka ni vakatau tiko kina na nomu bula -- ena vinaka sara beka. Era sega ni dau rawarawa mera kila se vakatulewa na ilawalawa taucoko. Eda kila oqori.
Na veivakadikevi oqo esa cakacaka tiko, vakauasivi ena nodra sa dikevi ka laurai na kisi bibi ni COVID-19 ia sega ni tukuni ke vaka ko sa vakadikevi rawa sega ni tukuni ni rawa niko voroka na ivakaro.Na vakadikevi e duidui mai na nomu laurai ka vinaka ka totolo cake mai na nomu tiko ena vanua vakagalalataki ena 14 na siga.

Oqo na vuna keimami na vakadikevi ira kina vakavica na vanua era tiko kina na ririko levu baleta ni rawa ni vakadikevi edua ka oti ga mai kauta voli tale na vairasi se mate dewa oqo. Kevaka o raici ira era tiko vakalelevu, sogota na nomu katuba, ka keitou na kerei ira na vakailesilesi me ra vukei iko.

Ena gauna vata oqo, sa na yaga sara vakalevu vei ira na lewenvanua mera na vakadikevi mai vei ira na ivakalesilesi ni bula ni ra tikoga e vale. Sa mai vakacavari rawa na imatai veivakadikevi e Narere, Cunnigham ka sa raici rawa e 95% ni lewenivanua e Wainivula, Caubati, Tacirua kei Makoi ka veivakadikevi rawa e 144,747 ena veiyasai Viti Levu ka sivia tale na udolu e sevo.

Na veivakadikevi oqo esa cakacaka tiko, vakauasivi ena nodra sa dikevi ka laurai na kisi bibi ni COVID-19 ia sega ni tukuni ke vaka ko sa vakadikevi rawa sega ni tukuni ni rawa niko voroka na ivakaro.

Na vakadikevi e duidui mai na nomu laurai ka vinaka ka totolo cake mai na nomu tiko ena vanua vakagalalataki ena 14 na siga.

Oqo na vuna keimami na vakadikevi ira kina vakavica na vanua era tiko kina na ririko levu baleta ni rawa ni vakadikevi edua ka oti ga mai kauta voli tale na vairasi se mate dewa oqo. Era cakacaka tiko na veivakatarogi oqo, vakabibi ena kena kilai rawa ni veitakavi e dua na COVID-19 -- ia baleta ga ni ko sa sarasata oti e sega ni kena ibalebale mo sa matata ena nomu dau veivagalalataki.

E duidui sara na vakadidike mai na vakatovotovo, ka na yawa sara mai na kena vinaka ena loma ni 14 na siga mai na veivakadikevi.

Oqo na vuna eda na dikevi kina vakavica ena veitubuyaki vakavica, me vaka e dua a dikevi ena dua ga na gauna ena rawa me dua na dau vakau veikauyaki ena dua na gauna mai muri. E nanoa au raica eso na itaba ni vakatakakana ka yaco tiko e Lami -- e dua vei ira na vanua ririkotaki vakalevu ena vanua.

Ia e levu vei ira na itabagone era vaka me dua tiko na "pati’". A sega ni dodonu me yaco e kea. Na kena dina, e sega ni dodonu me yaco ena dua na vanua.

E sega ni vakatarai na vakasoqoni vata ena inaki rawarawa sara ni rawa kina ni dewavi kina vakararaba vakalevu ena dua na gauna lekaleka. Ena dua na itaba, au wili kina e 19 na tamata era a raba yani e cake. Lewe levu ga na itabagone.

Kevaka mada ga e dua vei ira a kauta tiko na COVID-19, ena rawa ni yaco mai vakarawarawa kina e 18 tale na kisi.

E nanumi taumadani ra sega ni leqa taki sara vakalevu na lewe ni vanua tabagone me na tauvi ira na mate qo i’a e dodonu me na qaqaruni ga kina. E rawa ni tauvi ira me vaka ni na tara kece na veitaba tamata na mate qo ke vaka me dewa vakalewelevu me vaka e da raica e vanua tani. E rawa ni tauvi ira ka ra vakaleqai sara.

Na noda vanua e levu na vanua e da tu vata ga vaka matavuvale levu ka vica na taba tamata e vakarurugi e na dua na vale. Ke vaka e dua vei ira na tabagone ya mai Lami e kuta tu yani na mate e na rawa ni vakadewa ki vei ratou na nona I tubutubu kei rau na tubuna ka na rawa sara ni vakavuna me kau tani na nodratou bula. Au via tukuna e ke ni vakatakakana ya e rawa sara ga ni vu ni mate ni lewe ni vanua ka sa koto kina na vaka mamasu ki vei kemuni na i tubutubu mo ni maroroi ira vinaka tiko ga e vale na nomuni lalai.
Me vakaau sa vakaraitka e nanoa, na veitosoyaki e na vanua vakatabui e sa na cegu toka mada. Sa na sega ni soli na i vola tara mo ni takosova na vanua e so sa kacivaki taumada ni ra sa vakatabui tiko.

Sa tiko tale ga na I tuvatuva me baleti ira na wekada e ra qarava tiko na nodra mate. Me vaka ni leqa tubu koso e sa dredre tale ga kina vei keda me da levea. I’a ke sa yaco na mate e na dua na vuvale, sa na vakatarai tiko me na takosova na vanua vakatabui. Sa na vakatarai ga e dua na lori me takoso ka me na tiko e na talevoni nei draiva na careFIJI app ka me cakacaka tiko. E ratou na sala vata tiko kei draiva na I vakalesilesi mai na Tabana ni Veivakadodonutaki. Me da kakua ni guilecava ni tete ni mate qo e vu mai na dua na so mate.

Ni da tiko e dua na soqo ni mate sa kerei me da qaqarauni ka da raica me rokova na vei lawa e so me baleta na noda taqomaki keda mai na mate taka qo. Sa kerei tale ga me lewe 20 ga e tiko e na dua na soqo ni mate.

E na gadrevi tiko na i vola tara me baleta na kena vakau na kakana kei na vei ka gadrevi vaka totolo e na veinavua vakatabui. Sa kerei mo ni veitaratatara mai e na i vola livaliva na covidpassmoh@gmail.com – nuitaka ni sa matata ya. Ke sa soli na veivakadonui sa kerei mo ni rokova na vei tuvatuva sa tiko me baleta na nomuni taqomami kei na kena rokovi tiko na lawa ni veimaliwai. Me tiko tale ga e na talevoni na careFIJI app ka cakacaka tiko.

Ni tiko ena loma ni vanua taqomaki na draiva esega ni dodonu me sobu. E sega ni dodonu me vakalailaitaka na Iloilo ni katuba leka ni lori. Na sobu kei na vodo ni iyaya mera vakaitavi kina o ira na tiko e tuba. Keitou na qai tabaka yani na idusidusi ni vakavodo iyaya keina vakasobu iyaya ena vanua taqomaki ena ivola mata ni Matanitu kei na website ni Matanitu.

Cakacaka levu toka na cakacaka oqo. Baleta ni vakatau kina na bula kei na mate. Keitou sega kina nit aura vakamamamda.

Na nietou inaki e tautauvata ga kei na nomui naki. Na sala rawarawa duadua oya moni tiko vakadua ga e vale.

Ni tiko na COVID eda se gadreva tikoga na veiqaravi vakavuniwai tale eso. Eso e bibi sara ka siva na coronavirus na kena rerevaki..

Sa dola tiko na veivalenibula kara saqaravi tiko vakavinaka me kua ni dewa na mate. Ia keitousotava na lailai ni veika eso eso e sega ni yacova na neitou kauakauwa.Ka so keitou rawa ni walia rawa.

Era na cakacaka vata kei keda ena bogi ni kua naoqiu timi me soklia evi keda na itukutuku matata.

Vinaka.