ITAUKEI - STATEMENT BY THE PERMANENT SECRETARY FOR HEALTH & MEDICAL SERVICES DR. JAMES FONG - 30.04.21

Ni bula vinaka. 

Ni oti na nodra dikevi vakavuniwai e 16,613 na lewenivanua kei na 1018 era dikevi nanoa, sa vakadeitaki tale e dua na kisi ni COVID-19. Au na qai vakaraitaka vakamalua na kena itukutuku. Ia, au gadreva meu vakamacalataka e vica na itukutuku bibi me baleta na vakatatabu.  

Sa vakacagau na nodra vaqarai na lewenivanua era sota kei koya na ika113 ni kisi – e cakacaka ena valeniculacula o Lyndhust. E dua tale e cakacaka ena valeniculacula o Mark One Apparel. O ira taucoko na tamata cakacaka ena rua na valeniculacula qo, era vodo tiko ena lori ni kabani ka tiko sara e cake na ririko ni na rawa ni tete kina na mate.  

Me tekivu ena bogi, era sa wagugu na ilawalawa ni vakasaqaqara mera lai dikevi vakavuniwai na tamata cakacaka era vakabauti nira veitaratara voleka kei rau na tauvimate. Ni bera ni qai kaca na rarama, era sa tiko taucoko na sabolo ena vanua ni vakadidike. E 877 taucoko na tamata cakacaka mera lai dikevi, e 321 era sa dikevi rawa. E sega ni dua se vakadeitaki ni tauvimate ena gauna qo. Kevaka o cakacaka tiko ena Lyndhurst se Mark One Apparel – kerekere mo qirita na 158 ena gauna totolo duadua.

Se vo tiko e drau na tamata cakacaka mera lai dikevi. E levu era vakaitikotiko ena lomai Suva kei Nausori. Ena kena gadrevi mera vakasaqarai vakatotolo, sa na tekivu sogo na veilakoyaki e Suva kei Nausori mai na 8 na kaloko na bogi edai kina 4 na kaloko na mataka lailai ni Moniti. Erau sa na umani vata na rua na vanua vakatatabutaki me dua ga, oya na Vanua ni Vakatatabu e Suva kei Nausori. Na ovisa era na yadrava na iyala ni vanua vakatatabutaki, oya mai Logani, Sawani kei na wavu e Tamavuaiwai (Delainavesi). Sa na dola na iyala ni vakatatabu ena wavu e naikawalu volekata na Rups Big Bear. 

Na vanua ni yadra ena ikawakawa e Tamavua-i-wai kei na kena ena ikawakawa ena ika8 ni maile, volekata na sitoa nei Rups e sa dolavi.

Vei keda na lewenivanua eda vakaitikotiko e Suva kei Nausori, eda sa donumaka oti na ituvatuva qo -- eda sa kila tiko na kena ibalebale. Na Vanua ni Vakatatabu e Suva kei Nausori ena sogoti ena 56 na aua mai qo. Me kua ni dua e biuta na nona itikotiko. Au na tokaruataka tale, ena lomanivanua ni vakatatabu, me kua ni dua na itubutubu, o ira na cakacaka,  gone me na biuta na nona vale. Era na yadrava na vakatatabu na ovisa. Ke sega na veivakadonui ni Tabacakacaka ni Bula, ona qai curu ga ituba, mo lai dikevi vakavuniwai, vakausivi o ira na tauvimate ni yatevuso.

Ena gauna ni vakatatabu ni veitosoyaki qo, me kua ni dua na bisinisi okati kina na sitoa lelevu, baqe kei na kemesi me dola.  Eso na veiqaravi bibi me vaka na wai, livaliva, ikelekele ni waqa kei na valenibula vakaitaukei e rawa ni dola, ia ena veivakadonui ni Tabana ni Bula.  Keitou na veitaratara vakadodonu kei na veitabana bibi vaqo.  Na vakau ni yaya se veiqaravi me takosova na vanua vakatabui ena vakacegui toka vakawawa.  Me vaka ni sega ni dola tiko na veisitoa lelevu, e ganita me sogoti tale ga na vakau ni iyaya ena mua ni macawa qo.

Ena tarovi na veisolitaki se vakadewataki ni iyaya ena iyalanivanua vakatabui – me vaka nira na sogo na makete, se sitoalevu, ena sega na veiqaravi qo, baleta nira na sogo taucoko ena muanimacawa qo.

Mevaka au sa vakaraitaka ena vica na siga sa oti, na iotioti ni ikalawa me na taurivaki, oya na na vakatabui ni veitosoyaki. Ena gauna sara ga qo, sa vakadeitaki vakavuniwai me sa vakatabui na veitosoyaki ena yasayasa vaka Suva kei Nausori. Sa cakacakataki rawa tale ga, na bibi ni vakatatabu sa tekivu taurivaki qo, ena tarabi sara ena 48 na aua mai qo, vakabibi ena lakovi ni veiqaravi e gadrevi vakalevu.

Sa vakarautaki tu na kakana ni veivuke, me na veiwaseyaki ina veivanua e sogoti se vakatabui vakadua kina na veitosoyaki. Kevaka oni vakaitikotiko ena lomanivanua  sa sogoti qo, ni qirita na naba ni talevoni sega ni saumi, na 161, ena 9 na kaloko ena mataka ni mataka, me baleta na veisoliyaki ni kemuni kakana ni Veivuke. Sa kerei rawa tiko yani na veivosoti, ia, ena ciqomi taucoko na nomuni ni qiri. Me vakarawarawataka na veiqaravi, ni sa kerei me vakarautaki na itukutuku eso mevaka na yacamuni, nomuni itikotiko, kei na iwiliwili ni leweni vuvale. Na votai se veisoliyaki ni kakana ni Veivuke, ena qaravi ena muanimacawa kece qo. E sega kina ni yaga mo biuta na nomu itikotiko se vale, keitou na lakovi kemuni yani.

Ena dikevi matua na macala ni vakadidike ena Sigatabu, ena vakatautaki kina na laveti se na tosoi ni vakatabui ni veitosoyaki.

Au sa na vosa ena kisivou ni tauvimate sa vakadeitaki. Qo na nona lewenivale na ika110 ni kisi, na imatai ni lewenivanua a dikevi vua na matetaka mai Ra ena itekivu ni macawa qo. Ni nanuma ni a dua tale ga na kisi ni tauvimate mai Ra, ya na kisi naba 116, koya a kacivaki ena noa. Sa 3 kina na iwiliwili ni tauvimate mai Ra, sa rua kina na iwasewase.

Se sega tiko ga ni matata na vanua e vu mai kina ena iwasewase e rua qo mai Ra. Sa tomani tiko ga na vakadikevi ni vanua cava e rawa ni vu se dewa mai kina. Sa vakau tale ga ena kena sabolo e Malevani me mai vakadikevi, me laurai tale ga ke veiwekani kei ira na kisi era kunei tiko qo ena noda vanua.

E sa vaqaqai tale tiko ga na kisi qo mai Ra, de vu mai na kisi a kacivaki taumada, qo ena kena basuki na vanua ni vakatatabu se vakadidike. Au na via vakamatataka vakamacalataka se yaco vakacava na veika qo.

E taura e 14 na siga me qai matua na manumanu somidi ni matetaka qo. Sa kena ibalabale, ni na oti vinaka e 14 na siga na nona veitaratara kei na dua e tauvimate tiko, me na qai solia mai e dua na ivakatakilakila ni sa tauvi koya dina na matetaka na COVID 19. Ena gauna ga e qaravi kina vakavinaka na nona korotini ena 14 na siga, dikevi ni sega ni laurai vua na ivakatakilakila ni mate, sa na qai galala se sega ni tauvi matetaka. Na veivakadeitaki qo ena qai dikevi ena gauna e sega ni veitaratara kina kei dua sa tiko vua na na manumanu ni matetaka, ena veisiga, ena lomani macawa rua. Kevaka e veitaratara kei na dua e tiko vua na manumanu ni mate ena loma ni 14 na siga oya- ena bucibucini tale na mate ena loma ni 14 tale na siga.

Ena Otela na Tanoa -- E tiko na ririko ni rawa ni vakadewataka na mate o tauvimate vei ira eso tale, donuya na 14 na siga ni korotini, vu mai ena kena sega ni rokovi na vakatatabu ena loma ni iyala ni vanua vakatabui. E kena ibalebale ya ni gauna era dikevi kina ni cava na 14 na siga ni korotini, a rairai calati beka kina e dua na kisi ni tauvimate vakadeitaki. Qo e vatavatairalago ni veika e rawa ni yaco ena nodra sa vakasukai mai  na otela na Tanoa ena ika12 ni siga. A vakadeitaka o kisi naba 114, ni rawa ni donu na itukutuku e vatavatairalagotaki qo.

Sa ra dikevi ka vagalalataki mai ena vanua ni korotini, na otela na Tanoa e 93 mai na 96 na lewenivanua ena ika12 ni Evereli Era sa dikevi kara lai tekivuna na nodra korotini me 14 na siga. E rawa ni dua vei ira qo e vakadewataka na mate ina loma ni yasana o Ra, ia ena qai vakadeitaki tale na tikina oya ni sana vakacavari na ikarua ni wase ni korotini. 

Ena gauna qo, se dei tiko ga na 2 na kisi mai Ra me kisi ni Matetaka veidewavi vakaitikotiko, ka sega ni vaka na kena e dewa mai ena ilakolako mai vanuatani

A tabaki enanoa ena veilawa e dua na tikidua ni veivanua a vakataleva okoya na tauvimate; qori na vanua e yala kina neitou vakadidike rabailevu vakatautaki ena ka e soli mai. Na ririko e tiko ena Matetaka dewa vakaitikotiko, oya ni tara e vuqa na vanua rabailevu, kada sega ni kila ni sa tiko vei keda na mate. Au kerekere, ni kua ni wilika na itukutuku tabaki oya, ni vakasama mada, railesu, de o a mani gade tu ena veivanua e tukuni tiko qori, o sa tiko sara ga ena vakasama ni takavi iko  na Covid19. Ena rawa ni dewa, ke o mani biuta na nomu itikotiko mo gade.

Era sa yalani ka sogolati vakaiwasewase e vica na vanua e Vitilevu. Me vaka ni yawa mai na veitauni lelevu na yasana o Ra, sa nanumi me sa yadrava  na Tabacakacaka ni Ovisa na iyala ni tikotiko mai Dokanavatu, koro o Nanukuloa kei Naiserelagi, okati kina na veitikotiko mai Naria ena vakanananu ni kena vakatabui na takoso ena iyala.  


Me vakatekivu ena 8 na kaloko ena bogi edaidai.  Na koroturaga o Suva kei na yasayasa o Nausori e sa na sogo.  Ena sogo tiko me 54 na aua me rawa ni tarova na tete ni mate na COVID. Na Tabana ni Bula kei na veitokoni ni mataivalu kei na ovisa ena vakayagataka na gauna oqo ke saga me tarova na vakatetei ni mate.

E gadrevi me kua sara ga na veitosoyaki ena loma ni vanua vakatabui qo.  Me kua ni dua e laurai e gaunisala vakavo keo gadreva na veiqaravi vakaVuniwai se sa solia na ivolatara na Tabana ni Bula mo veitosoyaki.  Ena okati mo basuka na lawa ka vesu vei ira na ovisa.
Ena veiyasai Viti tale eso ena dola tiko na bisinisi kei na volivoli-veitosoyaki vakainaki e vakatarai kei na vakatatabu ni veitosoyaki e dei tiko mai na 11 ena bogi kina 4 ena mataka lailai.  Oni sa kerei na lewenivanua moni yalovinaka ka tiko vakadua ga e vale.  Me vakayagataki na mua ni macawa qo kei ira na noda lewe ni veivuvale, mera maroroi vinaka na gone.  Ena veigauna o gole kina ena dua na vanua, e rivarivabitaki nio na kauta mai na mate rerevaki qo ina nomu vuvale. Ia kevaka e nanumi mo gole e tautuba ena daumaka mo tokara na iubinigusu kei na ucu, me tiko na careFJI ena nomu talevoni veikauyaki ka me dola tiko ena veigauna taucoko.  Kevaka me a levu na lewenivanua era dolava na careFIJI app ena ivakatekivu ke a sega ni levu vaqo na leqa e sotavi tiko. Kevaka keitou na raica ni da soqoni tikoga vakalewelevu se veitosoyaki tiko ena veiyasai Viti tale eso, ena sega ni vakataratutu ni na vakayacori tale ga kina na sogoti ni veitosoyaki.

E sega ni rawarawa na veika sa koto e matada.  Na maroroi ni noda vanua ena vakatau ena vakatulewa matau eda na vakayacora.  Oya veiratou na vakailesilesi veiqaravi ena Tabana ni Bula kei kemuni na sarava se rogoca tiko mai na itukutuku qo.  E da rawa ni vakatoka na gauna oqo me gauna ni nuiqawaqawa.  Ia na liga ni veiqaravi e okata me dua na gaunisala, na sala me taqomaki kina na mate qo.  E gadrevi na nomuni veitokoni kei na duavata.  Au sa veivakadeitaki ni na vakatinitaki na kaukaua ni sasaga me vagalalataki o Viti mai na matetaka qo.  E da na rawata nida tuvata, eda na rawa ni vorata tale. 

Vinaka vakalevu.